#2: De kunst van constitutionele ongelukkigheid

Streven naar het geluk als levensdoel is een vergissing. Streven naar zin en betekenis, daarentegen, is waar het leven om draait. Deze twee zinnen zijn te vinden in ‘De kunst van het ongelukkig zijn’, een boekje van de Belgische verdrietdokter (psychiater) Dirk De Wachter. Het is een krachtige en kernachtige oproep aan mensen om zich minder te concentreren op het zo snel mogelijk bevredigen van hun eigen hedonistische behoeften, en om meer liefdevolle aandacht aan anderen te besteden. Weg met het obsessief streven naar perfectie van het eigen bestaan, leve het omarmen van de ongemakken waarmee anderen en jijzelf kampen. En ja, verdriet en teleurstelling horen erbij. Sterker, zij geven kleur aan ons bestaan. Een aaneenschakeling van hoogtepunten verwordt tot een saaie hoogvlakte. Zonder dalen geen prachtige toppen. Het leven is verdragen.

De Wachters verhaal is niet nieuw. Veel anderen vertolken dezelfde boodschap. Ik denk hier direct aan ‘Eigen welzijn eerst’ (Roxane van Iperen), ‘De tirannie van verdienste’ (Michael Sandel), ‘De totaliteit van de ander’ (Emmanuel Levinas) en ‘Over vrijheid’ (Timothy Snyder); willekeurige boeken die de afgelopen maanden mijn lezerspad kruisten. Toch laten die boeken en andere (politiek)filosofische werken zich niet goed vergelijken met ‘De kunst van het ongelukkig zijn’. Dat ligt aan het vermogen van De Wachter om zijn boodschap in doodgewone woorden te presenteren. Geen grote en complexe verbanden, maar kleine en alledaagse zaken.

Bij het lezen van ‘De kunst van het ongelukkig zijn’  struikelde ik over voorbeelden die ik uit mijn eigen leven herken. Daardoor werd mijn kijk op vrijheid en grondrechten aangescherpt. Vrijheid is niet alles doen wat je nu zelf wil, zonder rekening te houden met de gevolgen van jouw gedrag voor anderen. Vrijheid is evenmin het tot uitgangspunt nemen van jouw eigen wensen, onder het motto dat jouw vrijheid ophoudt waar de vrijheid van de ander begint. In beide gevallen gaat het om zinloze leegte die uiteindelijk wordt ingenomen door mensen met het meeste geld en de grootste mond. Die mensen zijn trouwens wel machtig maar niet gelukkig; juist zij dolen verdwaasd rond in hun luxebestaan.

Vrijheid is geen vanzelfsprekend gegeven. Zij ontstaat, door structureel te beginnen met het nemen van verantwoordelijkheid voor de ander. Als jij de ander ruimte geeft, mag jij erop rekenen dat de ander jou ruimte geeft. Wie dit concept vertaalt naar grondrechten, krijgt een verrassend perspectief op discussies over de reikwijdte ervan. Neem vrijheid van meningsuiting. Denk de huidige jurisprudentie over art. 7 Grondwet weg, en de neem de filosofie van De Wachter uitgangspunt. Hoe ziet het recht tot het zonder voorafgaand verlof openbaren van gedachten en gevoelens er dan uit? Volgens mij ongeveer zo.

Een persoon heeft niet het recht om ongefilterd en in grove bewoordingen te spreken over wat nu spontaan opkomt in zijn of haar bevooroordeelde onderbuik, maar de plicht om te verdragen dat een ander iets zegt dat voor hem of haar ongemakkelijk is. In ruil daarvoor moet de ander verdragen dat dingen worden gezegd waarvan hij of zij last heeft. En de persoon die een opvatting over iets of iemand wil ventileren, moet beseffen dat ander niet alles van hem of haar hoeft te accepteren als hij of zij harde woorden van de ander niet kan verdragen. Aldus krijgt vrijheid van meningsuiting een min of meer natuurlijke en organische begrenzing. Zo mag een persoon, gedacht vanuit De Wachters filosofie, niet iets zeggen of schrijven met het doel om een ander te kwetsen. De betrokkene hoeft namelijk niet te verdragen dat een ander bewust probeert hem of haar pijn te doen. Daarom hoeft een ander pogingen tot beschadiging evenmin te verdragen.

Aldus ontstaat vrijheid in gebondenheid, om te spreken met Desiré Scheltens, bij leven hoogleraar rechtsfilosofie aan de Radboud Universiteit (die in de jaren ’80 van de vorige eeuw door het leven ging als Katholieke Universiteit Nijmegen). Ik beschouw Scheltens als mijn grootste en meest inspirerende academische leermeester. Zijn boeken en bevlogen colleges ben ik niet vergeten. Integendeel, de rijke inhoud ervan beklijven nadrukkelijker naarmate ik ouder word en meer life events meemaak. Bij het schrijven van deze woorden besef ik hoe sterk ‘De kunst van het ongelukkig zijn’ is verweven met het wetenschappelijk werk van Scheltens (zij het dat ook de taal van Scheltens minder toegankelijk is dan de woorden die De Wachter gebruikt). Twee Belgen die mij meer en meer duidelijk maken wat ik als jurist de samenleving ben verschuldigd (vrij naar de prachtige oratie van Iris van Domselaar).

Het boekje van Dirk De Wachter beperkt zich niet tot het pleiten voor meer aandacht voor en mededogen met anderen. In ‘De kunst van het ongelukkig zijn’ gaat het ook over bescheidenheid en rust; meer materiële welvaart is iets heel anders dan welzijn. En ook die notie kan leiden tot een andere blik op grondrechten. In dit kader moet ik denken aan De Wachters advies om te voorkomen dat mensen buiten de boot vallen: je moet niet de reling hoger maken, maar zorgen dat de boot langzamer gaat varen. Het kost mij weinig moeite om dit advies te vertalen naar artikel 20 van de Grondwet, over de verantwoordelijkheid van de overheid voor het garanderen van bestaanszekerheid van ‘haar’ inwoners (lid 1). De regels over het recht op sociale zekerheid (lid 2) en bijstand van overheidswege (lid 3) moeten zijn gebaseerd op vertrouwen jegens burgers, zodat deze voldoende rust en ruimte krijgen om op adem te komen.

Er zijn ook tot nadenken stemmende passages die niet aan staatsrecht kunnen worden gekoppeld. Drie willekeurige voorbeelden: “Alles start met goede communicatie in het gezin.” (bladzijde 55); “Het is heel belangrijk om te rouwen.” (bladzijde 63); “Zonder kwetsbaarheid en gevoeligheid maakt deze samenleving geen schijn van kans.” (bladzijde 72).

Lees ‘De kunst van het ongelukkig zijn’ langzaam, woord voor woord. Proef elke zin als dure wijn uit een fantastisch oogstjaar.