#7: Roberto Saviano – Eenzaamheid van moed

“Ik richt me tot de mannen van de maffia, die vandaag ook hier zijn, onder ons.” (…) “Ik vergeef jullie, als jullie op jullie knieën gaan. Als jullie de moed hebben om te veranderen.”

Deze krachtige oproep van Rosaria Costa ging de wereld rond en heeft geleid tot spijtoptanten binnen de maffia die zich gemeld hebben bij justitie.

Het is 25 mei 1992 als de 22-jarige weduwe Rosaria deze woorden uitspreekt in een overvolle kathedraal van Palermo. Die dag wordt haar man Vito Schifani begraven. Samen met twee andere beveiligers en de onderzoeksrechter Giovanni Falcone en zijn vrouw Francesca. Twee dagen eerder heeft de Siciliaanse maffia hen opgeblazen op de snelweg. De wrakstukken van de auto van Falcone reizen sindsdien rond in Italië en staan tijdens mijn bezoek aan de stad Viterbo op het plein.

Moed

De weduwe spreekt over moed om te veranderen. Roberto Saviano beschrijft in het boek Eenzaamheid van moed het leven van onderzoeksrechter Giovanni Falcone tot aan diens dood. De titel lijkt ook van toepassing op de schrijver zelf. Jarenlang leeft Saviano onder beveiliging omdat hij als journalist over Cosa Nostra (Siciliaanse maffia) schrijft.

In Eenzaamheid van moed spreekt hij niet over zijn eigen moed maar over de moed van Giovanni Falcone en diens strijd tegen maffiabaas Toto Riina en Cosa Nostra. Hij beschrijft Falcones leven als onderzoeksrechter op het moment dat in Italië Cosa Nostra diepgeworteld is in de samenleving. Het onderzoek van Falcone leidt in de jaren tachtig van de vorige eeuw tot het Maxiproces; het grootste proces ooit tegen de maffia waarbij honderden leden van Cosa Nostra tegelijk terecht stonden.

Wat treft mij in dit boek?

Wat Saviano beschrijft is ook in Nederland nog steeds actueel, hoewel de situatie in veel opzichten niet te vergelijken is met die in Italië. Zo is de positie van de onderzoeksrechter in Italië anders dan die van de rechter-commissaris in Nederland. En de maffia heeft in Italië een langere geschiedenis en is meer doorgedrongen tot in de haarvaten van de samenleving dan in Nederland. Laura Peters, universitair hoofddocent aan de Rijksuniversiteit Groningen heeft hier onderzoek naar gedaan. Maar veel dilemma’s om de georganiseerde misdaad aan te pakken zijn hetzelfde. En dat beschrijft het boek heel goed.

Voor Falcone voelt het op veel momenten als een oneerlijke strijd: de overheid en de opsporing is gebonden aan de regels van de rechtsstaat waarbij strikte waarborgen gelden voor bijvoorbeeld de inzet van dwangmiddelen. De leden van Cosa Nostra kunnen andersom, zolang zij niet gearresteerd worden, naar willekeur dwang en intimidatie en geweld toepassen op overheidsfunctionarissen. Ook ervaart Falcone de processtrategie van de advocatuur als het bewust traineren van het proces. Hij heeft gestreden voor de totstandkoming van nieuwe wetgeving die ervoor zorgt dat procesdossiers niet meer woordelijk hoeven te worden voorgelezen tijdens de zitting. De omvangrijke dossiers van het Maxiproces konden daardoor binnen een redelijke termijn behandeld worden.

Buiten de rechtszaal voelt Falcone tegenwerking van zijn collega’s en ziet hij promotiekansen meermaals aan zijn neus voorbijgaan. En in de pers wordt openlijk getwijfeld of de antimaffiabestrijding wel nut heeft en of die niet veel te duur is.

Falcone wijt dit aan de onwetendheid van collega’s en in de samenleving, en aan een gebrek aan gevoelde urgentie om het probleem op te lossen. Tussen de regels lees je ook dat het niet altijd om onwetendheid lijkt te gaan, maar om onwil van hen die sympathiseren met of zelf onderdeel zijn van de maffia.

Maar Falcone heeft ook te maken met dilemma’s in zijn persoonlijk leven. Kun je trouwen als je daarmee het leven van je vrouw in gevaar brengt, wat uiteindelijk ook gebeurt? Als hij zijn prachtige bruid ziet op hun trouwdag is dat invoelbaar beschreven.

De geïnfecteerde financiële wereld

Eveneens indrukwekkend is de beschrijving van de manier waarop Falcone het criminele netwerk in kaart brengt. Falcone volgde als een van de eersten een werkwijze die je nu ‘follow the money’ zou noemen: inzicht krijgen en het volgen van de criminele geldstromen om de bron en bestemming van illegaal geld te achterhalen, het witwassen aan te pakken en criminele organisaties op te rollen. Hij schrijft alle directeuren aan van de grote banken met de vraag om informatie over alle valutawissels die de bank heeft verstrekt. Er ontstaat onrust bij de bankdirecteuren. Het is een voorbode van de lange arm van de wet die gaat doordringen in de gevestigde orde. Falcone is de eerste die het aandurft om de bovenwereld op die manier in een strafrechtelijk onderzoek te betrekken.

Zonder de juiste houding en moraal kan de rechtsstaat niet functioneren

In Italië is de rechtsstaat op papier goed geregeld. Italië is een representatieve democratie in de vorm van een parlementaire republiek. De scheiding der machten is in de grondwet vastgelegd. En Italië kent een Constitutioneel Hof dat na de Tweede Wereldoorlog werd opgericht.

Wat dit boek illustreert is dat de rechtsstaat een dode letter wordt als de leden van de samenleving niet naar de uitgangspunten van de rechtsstaat handelen, en dus niet de ‘juiste’ houding hebben. Bij de bepaling van wat daaronder verstaan moet worden speelt de moraliteit een sleutelrol. De vier klassieke deugden zijn daarbij behulpzaam. Ik zal uitleggen hoe en waar dit thema in Eenzaamheid van moed te vinden is.

Moed als één van de vier deugden

Moed is het centrale thema in het boek en wordt gezien als de belangrijkste van de vier kardinale deugden wijsheid, rechtvaardigheid, gematigdheid en moed. Moed is de durf om te handelen en daardoor de beoefening van de andere deugden mogelijk te maken. Moed, de durf om de strijd aan te gaan, krijgt in het boek de meeste aandacht.

Gematigdheid en rechtvaardigheid

Falcone krijgt het voor elkaar dat Buscetta (een kopstuk uit de maffia) als getuige gaat verklaren in ruil voor strafvermindering. Daarmee doorbreekt Buscetta de omerta. Je zou dit kunnen vergelijken met het optreden van een kroongetuige. Buscetta vertelt tijdens het verhoor dat je eerst een moord gepleegd moet hebben om lid te kunnen worden van Cosa Nostra.

En over vertrouwen, trouw en familie-eer zegt Buscetta: “Om een man van eer te worden moet je de eed afleggen tegen vijf of zes leden van de familie. Dan vertelt de oudste van de aanwezigen dat het doel van Cosa Nostra is om de zwaksten te beschermen en de onderdrukkers te liquideren…” Op het moment dat Buscetta dat uitspreekt onderdrukt Falcone een glimlach. Hij fronst zijn wenkbrauwen en dat is de enige uitdrukking die Buscetta van zijn gezicht kan aflezen. Saviano omschrijft hoe Buscetta tegen Falcone aan kijkt als volgt: “Buscetta mag rechter Falcone graag. Raar maar waar. (…) Voor Buscetta betekent Falcone een ongekend gevoel van veiligheid: zijn bescheiden manier van doen, zijn ietwat verlegen aard, nooit overdreven, nooit grensoverschrijdend wegens gebrek aan respect, doen hem denken aan de rustige kracht van gerechtigheid. Kijk over dit concept denkt hij na, terwijl hij in Falcones ogen kijkt, de rustige kracht van gerechtigheid.”

Gematigdheid en gerechtigheid komen treffend samen in dit verhoor van Buscetta door Falcone.

Wijsheid

Het boek roept het beeld op van Falcone als crime fighter die veel voor elkaar krijgt en veel heeft betekend voor de rechtstaat. Hij zoekt de grenzen op vanuit een urgentie om de rechtsstaat te beschermen tegen corruptie en ondermijning.

Maar hij doet meer. Als een van de eersten heeft hij zich verplaatst in de denkwereld en belangen van de clancultuur van de maffia. Naast het “boeven willen vangen” heeft hij ook oog voor Cosa Nostra als organisatie, de rol daarvan in de samenleving en de mens achter de verdachten. Vanuit rust en inzicht maakt hij een analyse waarin het totale beeld (en dus ook alle belangen) inzichtelijk zijn. Hij denkt na over de timing en effecten van zijn handelen. Dit alles getuigt van wijsheid.

Gezien de wetsartikelen…

Op 16 december 1987 begint de president van het Hof de openbare uitspraken in het Maxiproces voor te lezen in een stampvolle rechtszaal terwijl de hele wereld meeluistert. Zijn eerste woorden zijn “In naam van het Italiaanse volk, verklaart het eerste Gerechtshof van Palermo, gezien de wetsartikelen …”. Er volgt een stroom van namen en wetsartikelen en straffen die worden opgelegd en vrijspraken. In totaal worden 365 verdachten veroordeeld tot gevangenisstraffen van in totaal 2665 jaar en 19 verdachten tot levenslang.

Saviano schrijft over deze memorabele dag een voor mij aangrijpende passage waar ik graag mee wil eindigen “Zo eindigt deze wedloop, deze marathon, deze langdurige estafette, waarbij velen het loodje hebben gelegd. Hij eindigt in het nuchtere en waardige besef dat niemand ooit wraak eiste en dat niemand ooit een overwinning eiste. Om alles te laten functioneren, om met opgeheven hoofd over straat te kunnen gaan, met rechte rug en een sprankje hoop op zak, is het voldoende dat de gerechtigheid niet verliest. Eindelijk, vandaag heeft de gerechtigheid niet verloren.”