#5: Juli Zeh en Simon Urban: Tussen werelden

Via e-mail en WhatsApp (en wat verder in het verhaal Telegram en PGP-Threema) schrijven Theresa en Stefan elkaar. Ze hebben samen gestudeerd maar elkaar twintig jaar niet gezien. Hun levens hebben zich in verschillende richtingen ontwikkeld. Zij heeft haar studie afgebroken om de boerderij van haar overleden vader over te nemen en om te vormen tot de ‘duurzame’ coöperatie Kuh&Co in het gehucht Schütte in Oost-Duitsland. Hij is een succesvolle journalist en adjunct hoofdredacteur bij het Hamburgse weekblad BOTE.

Hun berichtenwisseling is eerlijk maar steeds venijniger. Het boek van Zeh en Urban gaat niet alleen over de polarisatie tussen stad en platteland maar laat vooral ook zien hoe disruptief de (sociale) media zijn en ertoe leiden dat feiten er steeds minder toe doen. Theresa heeft het in dit verband over de ‘ophefgenerator’ (p.65). Dat is een gevaar dat niet alleen de vrije pers en de wetenschap maar, in mijn ogen, ook de rechtsstaat bedreigt. In dit boek verwoest het uiteindelijk de relatie tussen Stefan en Theresa.

Julie Zeh is een geëngageerde schrijfster. Ik had al veel van haar gelezen toen ik in 2020 van een grote stad naar een klein gehucht verhuisde. Het was aan het begin van de coronaperiode en de boerenprotesten tegen het Haagse stikstofbeleid. Op 14 oktober 2019 ramden protesterende boeren in Groningen met een tractor een monumentale deur uit het gebouw van het provinciehuis  en eind 2020 werden zowel D66-leider Rob Jetten als VVD minister Christianne van der Wal intimiderend door demonstranten bezocht op hun privéadres. In de omgeving van mijn nieuwe huis werden vol enthousiasme omgekeerde vlaggen opgehangen. Maar met nieuwjaar werden mijn man en ik hartelijk – zoals goed noaberschap vereist – uitgenodigd voor de nieuwjaarsborrel van ons gehucht. Ik sprak de gastheer, een boer met veel koeien. Hij vertelde me dat alle vier zijn kinderen het bedrijf graag wilden overnemen maar dat ze vanwege de onzekerheid over de boerentoekomst het niet aandurfden.

In deze gepolariseerde sfeer las ik het boek Tussen werelden en het was of ik zelf tussen de werelden van stad en platteland leefde. Mijn perspectief was nog dat van de stad en mijn bubbel die van hoogopgeleiden die zich theoretisch verdiepen in de weerbaarheid van de rechtsstaat. Maar als ik van de universiteit naar huis was gefietst, zag ik mij geconfronteerd met het leven in de praktijk van de boeren en hun wantrouwen in de politiek. Overigens wees een van die boeren mij erop dat we – hoewel we ons best deden – altijd import zouden blijven.

Dat bevestigde mij in de, bepaald niet nieuwe, overtuiging dat we onze democratische rechtsstaat alleen dan weerbaar kunnen maken als we ons verdiepen in de mensen die zich om welke reden dan ook niet (meer) vertegenwoordigd voelen door politici en dat we verdere polarisatie moeten tegengaan. Sinds 22 november 2023 hoor ik zelf overigens ook bij mensen die zich door de politiek niet meer vertegenwoordigd voelen. Ik voelde me in elk geval totaal niet vertegenwoordigd door het op 3 juni j.l. gevallen kabinet Schoof.

Terug naar Tussen werelden.

Theresa en Stefan zeggen elkaar onverbloemd de waarheid maar toch blijven ze contact zoeken en in gesprek. Dat is mooi. Theresa geeft Stefan er voortdurend van langs. Dat verdient hij ook. Hij is een mansplainer die zich vooral in het begin verbeeldt dat hij van alles moet uitleggen aan Theresa. Stefan: ‘Ik denk dat ik het je moet uitleggen. Langzaam zodat je kunt meeschrijven. Anders snap je het niet.’ (p. 52) en Theresa een appje later: ‘De grote Stefan legt de kleine Theresa uit hoe je goed moet leven in een verkeerde wereld. Moet dat echt?’ Vanuit rechtssociologisch perspectief vertegenwoordigt Stefan voor mij the law in the books. Zijn visies zijn gebaseerd op boekenwijsheid, theorie. Theresa ervaart de law in action, hoe regels in de praktijk werken of ernstiger, dat veel regels helemaal geen rekening houden met de praktijk. Theresa verwijt dat Stefan geregeld: ‘Nu bazel je iets over duurzaamheid – maar ik bén hier degene met de biologische boerderij. (…) Wij boeren zijn niet dom, koppig en achterlijk. We zijn progressiever, en vooral actiever dan velen van jullie havermelkdrinkers. Maar we worden afgeremd door de bureaucratie, en de politiek maakt ons kapot (…).’ (p.57)

Soms voelde het alsof ik er zelf van langs kreeg van Theresa… het luxe vrije leven van de wetenschapper die net als Stefan in een ivoren toren uitlegt wat juist en onjuist is. ‘Praatjesland’ noemt Theresa het (p.255). Haar spot met de wokecultuur, genderinclusief taalgebruik, institutioneel racisme en klimaatactivisme, voelden als ook voor mij bedoeld.

De lezer kan zich voorstellen dat Theresa zich afkeert van de politiek en radicaliseert.

Het boek is natuurlijk geconstrueerd en het verhaal loopt zo uit de hand dat het onwaarschijnlijk is, maar het zou allemaal kunnen. Ik lees het boek als een knappe waarschuwing tegen de ondermijning van de rechtsstaat door onvoldoende aandacht voor de desastreuze invloed van sociale media, het bureaucratische regel-is-regeldenken, de kloof tussen stad en platteland en tussen generaties en het gebrek aan vertrouwen in de politiek doordat politici dat vertrouwen niet meer verdienen. Theresa’s bedrijf gaat ten onder aan alle bureaucratische regels. Stefans weekblad gaat ten onder doordat de redactie zich overgeeft aan radicale jonge klimaatactivisten, aan de waan van de cancelcultuur en de sociale media waarin het aantal volgers bepaalt wat belangrijk en zelfs waar is, en objectieve nieuwsgaring het onderspit heeft gedolven. ‘Dat degene met de meeste followers de regels bepaalt is geen democratie. Integendeel’, appt Theresa (p.143).

De centrale zin wordt in mijn ogen uitgesproken door het grootste slachtoffer van de cancelcultuur, de erudiete hoofdredacteur van BOTE: ‘Als het maatschappelijk debat naar de haaien gaat, sleurt het de democratie met zich mee. Het is de hoogste tijd om verantwoordelijkheid te nemen.’ (p.209).

De rechtsstaat blijft alleen overeind als we manieren vinden om met iedereen in gesprek te blijven. Als we over ons eigen belang heen kunnen kijken. Als er ruimte is voor samenspraak en tegenspraak.

Het boek Tussen werelden (oorspr. Zwischen Welten), van Juli Zeh en Simon Urban, werd oorspronkelijk gepubliceerd als Zwischen Welten en gepubliceerd door Luchterhand Literaturverlag, a division of Verlagsgruppe Random GmbH, München, Germany, 2022. Nederlandse vertaling Ambo|Anthos uitgevers, Amsterdam en Annemarie Vlaming 2023.