#4: Waar de werkelijkheid fictie overtroeft: over de teloorgang van rechtsstatelijke cultuur

Het is juni 1940. Op de Republikeinse conventie wordt Charles Lindbergh gekozen als de Republikeinse uitdager van president Roosevelt bij de presidentsverkiezingen. Een half jaar houdt Lindbergh FDR met een grote overwinning af van zijn derde termijn.

Rond deze alternatieve geschiedenis – in werkelijkheid deed Lindbergh niet mee aan de verkiezingen en werd Roosevelt herkozen – bouwt Philip Roth zijn roman The Plot Against America. Toen het boek in 2004 uitkwam, was ik gefascineerd door de slimme vermenging van werkelijkheid en fictie, en de plaats van deze roman in Roths oeuvre. Roth verwerkt in veel van zijn romans autobiografische elementen en stelt zijn lezers vaker voor de vraag hoe schrijver en personage zich tot elkaar verhouden. Dit jaar las ik het opnieuw, maar nu als een aankondiging van het isolationisme, de vreemdelingenhaat en de polariserende taal van de huidige Republikeinse president Donald Trump. Het boek is een prachtig uitgewerkt ‘wat als’ verhaal, in dit geval: wat als Lindbergh, de beroemde vliegenier die inderdaad genoemd werd binnen Republikeinse kringen, de nominatie had gewonnen? De roman speelt zich af in de gespannen jaren waarin de Verenigde Staten moesten beslissen of ze zich zouden mengen in de, toen nog, Europese oorlog. Er was een sterke ‘America First’ beweging die hiertegen was, maar er was ook een interventionistisch kamp, onder leiding van Roosevelt, waar werd geroepen om ingrijpen. De ‘America First’ aanhangers maakten daarbij grif gebruik van antisemitische retoriek.

Het zevenjarige jongetje Philip Roth staat centraal in het boek. Hij groeit op in een Joodse wijk in Newark, New Jersey, en wordt meegesleept in de angsten en verontwaardiging van de volwassenen in zijn omgeving, die de Duitse Jodenhaat zien en allemaal aan de kant van Roosevelt staan. Kort na de beëdiging van Lindbergh als president gaat de familie Roth, vader, moeder en twee zoontjes, op vakantie naar Washington DC. Inmiddels is Lindbergh president, dus dit is voor hen het hol van de leeuw. Hoewel er formeel niets aan de hand is, is de sfeer om te snijden. De hotelkamer van de familie Roth is opeens niet meer beschikbaar, Lindbergh supporters laten luid van zich horen en vader Roth wordt bedreigd in een restaurant. Antisemitisme is opeens overal.

De juridische maatregelen die de Lindbergh regering neemt, blijven relatief beperkt. Er zijn twee op Joodse assimilatie gerichte programma’s van de Office of American Absorption, maar geen getto’s, discriminerende wetgeving of uitzettingen. Philips broer Sandy doet mee aan het jeugdprogramma waarin Joodse jongens een zomer bij een boer gaan werken en komt  gehersenspoeld terug. Hij is veranderd in een Lindbergh aanhanger en vindt dat Amerika zich buiten de oorlog moet houden. Vader Roth weet zich echter te onttrekken aan het verhuizingsprogramma Homestead 42, waarbinnen Joodse werknemers en hun gezinnen werden verplaatst naar de Midwest, door zijn baan op te geven. Pas als Lindbergh vermist wordt tijdens een van zijn solovluchten door het land en Vicepresident Wheeler de macht grijpt en het noodrecht toepast, loopt het ernstig uit de hand met rassenrellen waarbij Joodse burgers worden aangevallen en vermoord.

Er is na het verschijnen van de roman kritiek geuit op de portrettering van Lindbergh als antisemitisch, die te sterk aangezet zou zijn. Een karakterisering waarvoor Roth overigens wel aanknoopt bij een werkelijke toespraak van Lindbergh uit 1941, zoals vermeld in het nawoord van de roman. Bij een alternatieve geschiedenis is het werkelijkheidsgehalte niet de kern, lijkt mij; het gaat erom dat plausibel wordt gemaakt dat zoiets zou kunnen gebeuren. Dat doet Roth naar mijn idee. Het is juist de sluipende maatschappelijke ontwikkeling die mij raakt en die ook nu zo verontrustend is. Ik licht er drie aspecten uit.

Het eerste aspect is de naar binnen gekeerde houding van de politiek. America First betekent het negeren van de connecties in de wereld en de gevolgen die mondiale ontwikkelingen kunnen hebben; het gaat alleen om onszelf. Dat er elders pogroms en massamoorden plaatsvinden is niet ons probleem.

Het tweede aspect is de normalisering van vreemdelingenhaat, in de roman in de vorm van antisemitisme, nu moslimhaat. Lindbergh is uitgesproken anti-Joods. Hij legt er strategisch niet altijd de nadruk op, maar America First gaat gepaard met de beschuldiging dat de Joden de VS de oorlog in duwen. Zodra hij verkozen is, komt  men onverbloemd uit voor anti-Joodse standpunten. Het is de politieke legitimering van vreemdelingenhaat die het leven van de Roths opeens veel moeilijker maakt.

Het derde aspect is de polarisering en verruwing van het politieke debat. Interessant genoeg wijt Roth dit niet zozeer aan Lindbergh als wel aan de Joodse politieke commentator Walter Winchell, die eenzeer populair wekelijks radioprogramma had. Uitgesproken anti-Nazi en pro-Roosevelt, neemt Winchell geen blad voor de mond; hij verspreidt even gemakkelijk roddels als feiten. De waarheid doet er minder toe dan de soundbite, dan nog op de radio in plaats van sociale media, en mensen boos krijgen is belangrijker dan goede argumenten.

Helaas zijn deze drie ontwikkelingen ook deel van onze huidige Nederlandse samenleving en ondermijnen ze onze rechtsstatelijke cultuur. Politieke en juridische instituties hebben een voorbeeldfunctie te vervullen en daar horen de volgende dingen bij. Het uitdragen van een besef van de ingewikkelde verbanden die er op de wereld bestaan en de erkenning dat quick fixes de huidige problemen niet oplossen. Het benadrukken van de menselijke waardigheid van ieder individu, ongeacht afkomst en zonder stigmatisering. Het hooghouden van respectvolle communicatie en goede argumentatie in het publieke debat. Deze roman herinnert mij eraan hoe belangrijk deze waarden zijn en hoe het verwaarlozen ervan kan leiden tot angst, onbegrip en uiteindelijk geweld.