#15: Een bewogen tegenwicht

Het was al met al een politiek en moreel-juridisch tumultueus voorjaar 2025. Vanaf zijn inauguratie lanceerde de herkozen president Trump de ene na de andere sloopkogel. En wel per eenzijdig decreet, het aloude privilege van de tiran. Het door constitutionalisten (denk ik: ten onrechte) vaak bewonderde Amerikaanse staatsrechtelijke stelsel bleek uiterst fragiel, nu een langgerekte, zorgvuldig voorbereide coup d’ état zich ontrolde. Van veel gebrul – zoals de aangekondigde vrede in Gaza en Oekraïne – kwam niks terecht. De openbare executie van meestal schuldeloze kinderen, vrouwen en mannen in Gaza ging dag na dag door. Datzelfde geldt voor de bloedige heropvoering van de Eerste Wereldoorlog in Oost-Oekraïne. In ons eigen land continueerde de Trump-adept W. zijn extra-parlementaire praktijk van kwetsen, treiteren en saboteren.

Wat moeten de meestal goedbedoelende producenten en consumenten van deze blogs met deze rauwe feiten? In mezelf en om me heen gingen misantropie en wanhoop woekeren.

In die tijd las ik twee boeken die me gaandeweg gingen troosten en bemoedigen. Het eerste is het brievenboek ‘Ik voel me in de hele wereld thuis’ van Rosa Luxemburg, dat ik iedereen van harte aanbeveel. Luxemburg zat tussen 1914 en 1918 grotendeels in de bajes omdat zij zich principieel tegen de oorlog keerde. Het zijn vaak wondermooie en hooggevoelige observaties en levenslessen, die de lezer nog steeds raken. Zoals bekend werd zij in 1919 vanwege haar – trouwens goed doordachte en humane – revolutionaire visie op een ongehoord wrede manier vermoord en in een Berlijns kanaal gesmeten.

Het tweede boek is een opnieuw dikke pil van jurist en publiekshistoricus Geert Mak, dat Wisselwachter heet. Mak moet inmiddels na en naast Johan Huizinga wel de internationaal bekendste Nederlandse historicus zijn. Het grootste deel van zijn oeuvre las ik. Dit boek – over de relaties tussen Amerika en Europa in de cruciale episode 1932-1945 – is misschien zijn beste, meest geëngageerde werk. Het is een heel geslaagde, soms onverwacht geestige tour de force gebleken.

Het accent ligt op het Amerikaanse politieke toneel. Het gaat om de zogenaamde Roosevelt Era, het tijdperk van de onbetwist grootste Amerikaanse president Franklin Delano Roosevelt. Veel scenes in het boek spelen zich af in de nogal afgetrapte ruimtes van het Witte Huis. De Amerikaanse overheid werd geconfronteerd met een hele serie crises. De desastreuze nasleep van de Beurs-krach van 1929, die miljoenen in armoede deed belanden. Een wijdverbreide landbouwramp, de zogenaamde Dust Bowl. Toenemende dreiging van fascistische en nationaal-socialistische bewegingen, internationaal, maar ook binnenslands. En uiteindelijk de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog.

Dat Roosevelt zich ontpopte als een gedreven en sociaal bewogen hervormer (bijnaam: ‘the Gay Reformer’, ‘Happy Days Are Here Again’ is een Roosevelt-song) is eigenlijk heel wonderlijk. Hij was een vooral door zijn moeder verwend rijkeluiskind, die een dure advocaat of tamelijk behoudende politicus wilde worden. In het begin van het boek staat een karakteristieke foto van hem als jonge dandy, met bolhoed en horlogeketting. Waarschijnlijk is een ontmoeting met zijn verre achternicht Eleanor Roosevelt in de trein de start van zijn metamorfose. De vonk sloeg over en zij kregen in hoog tempo vijf kinderen. De toekomst scheen hen toe te lachen, maar na zijn dertigste kreeg Roosevelt een ernstige vorm van polio, die zijn onderlijf verlamde. Drie jaar probeerde hij in het kuuroord Hot Springs te revalideren. Hij kreeg een atletisch bovenlijf, maar hij moest uiteindelijk zijn ernstige handicap aanvaarden. Onder invloed van de ook toen al activistische Eleanor is in die moeizame tijd een haast religieuze ommekeer tot stand gekomen. Franklin ging inzien dat al die arme en teleurgestelde Amerikanen snakten naar kansen op een uitweg. En dat hij daar een leidende rol in moest vervullen.

Het gezin van Eleanor en Franklin woonde lang op het aristocratische familielandgoed, Upper State New York. Begin 1932 verhuisden zij naar het Witte Huis. In de lange tijd dat zij Washington verbleven, ging het er vaak tamelijk chaotisch aan toe. Regelmatig was het ook gezellig. Franklin werkte keihard, maar aan het eind van de middag was er altijd het ‘cocktailuurtje’ waar hij zelf de drankjes inschonk en ronddeelde. Af en toe ging hij met politieke kameraden op een kanonneerboot van de marine op zeereis om te vissen, bij te praten en moeilijke beslissingen voor te bereiden. Eleanor was ook heel vaak op dienstreis en kwam met soms onthutsende berichten over de ellende van berooide Amerikanen binnen. Tijdens de oorlog bezocht ze overal Amerikaanse troepen en sprak hen moed in. Hoewel hun lichamelijke liefde verflauwde, bleef het een duo dat nauw samenwerkte en elkaar scherp hield. Ondanks zijn handicap had Roosevelt diverse flirts en affaires en zijn vrouw volgde zijn voorbeeld.

Toch zijn de Roosevelts niet de echte hoofdfiguren in dit verhaal. Die rol wordt vervuld door de wonderlijke, vaak slecht geklede maar uitzonderlijk begaafde Harry Hopkins. Hij was aanvankelijk maatschappelijk werker, maar kwam door toeval bovendrijven. Hij kreeg in de jaren dertig de leiding over de praktische organisatie van de New Deal, een gigantische klus. Dat werd het begin van een jarenlange vreemde, maar vertrouwelijke samenwerking tussen de president en zijn klusjes- en olieman Hopkins. Eigenlijk kreeg hij nooit een officiële functie – als minister of ambassadeur – maar hij werd verantwoordelijk voor de snelle en efficiënte omschakeling van civiele naar militaire industrie, toen de Verenigde Staten na lang aarzelen volop ging deelnemen aan de oorlog (1941-1942). Hopkins bleek ook eminent in diplomatieke charme-offensieven. Zo werd hij in 1941 naar Engeland gestuurd om het ijs te breken bij Churchill. Die deed voortdurend een beroep om meer ondersteuning vanuit Amerika bij de Slag om Engeland. Churchill was meteen gek op Hopkins, in veel opzichten zijn tegendeel. Na deze visite ontwierp Hopkins het slimme Lend-Lease-plan, dat ruimhartige militaire steun mogelijk maakte, zonder de sceptische, ‘isolationistische’ publiek opinie te provoceren. Op de omslag van ‘Wisselwachter’ staat een foto van een in een soort vliegeniersoverall geklede Churchill en de in slobberig pak gehulde, uiterst magere Hopkins, plus de zevenjarige dochter van Hopkins, die na de dood van haar moeder ook in het Witte Huis bivakkeerde. Later werd Hopkins naar Stalin gestuurd en zelfs die ontdooide.

Ik werd al lezende steeds geestdriftiger. Roosevelt was bepaald geen heilige en Hopkins nog minder. Zij zijn ook verantwoordelijk voor ernstige fouten en voor oorlogsmisdaden als de terreurbombardementen op Duitse steden. Maar in dit boek waait een geest van vernieuwing en van taai volhouden in de strijd, niet ter wille van een rijke elite, maar werkelijk om bepaalde idealen dichterbij te brengen. Mijn vriend Jan, die vroeger dominee was en nu nog af en toe invalt, noemt het een ‘Pinksterboek’, een boek vol hoogst noodzakelijke spirit. De indrukwekkende, heel korte rede van Roosevelt, toen hij de ‘Four Freedoms’ in 1941 centraal stelde, is daarvan een tekenend voorbeeld. Die vier vrijheden waren uiteindelijk bedoeld voor ‘everybody’, voor iedereen, ook voor de mensen in vijandelijke naties. Dat was een herontdekking en wedergeboorte van de mensenrechten (ook de sociale), die later door toedoen van Eleanor in de Universele Verklaring van de VN terecht kwamen.

Aan het eind van de oorlog waren Roosevelt en Hopkins beiden lichamelijk ziek en uitgeput. Zij hadden, ondanks hun ernstige kwalen, volgehouden en werkelijk een offer gebracht. In 1945 en 1946 overleden zij. De oorlog, ook in de Stille Oceaan, was gruwelijk en ongekend bloedig, maar hun zonen vochten mee. Ik vond in dit boek een vonk van de politieke hoop (terug). Hoop is, zegt dichter Judith Herzberg ‘de schuchtere broer van moed’.

Lees dit dikke boek nauwkeurig en lees ook de aandachtige, poëtische brieven van Rosa Luxemburg.