#14: De Toverberg als rechtsstatelijk sanatorium

Toen ik door de redactie werd gevraagd om voor deze zomerreeks iets te schrijven over mijn favoriete boek, zei ik onmiddellijk ja. Want ik las De Toverberg en was al bijna over de helft. Daar moest wel iets van te maken zijn, dacht ik, want wat een boek. Het gaat over alles. Maar nu ik het uit heb, weet ik helemaal niets. De lezer weze gewaarschuwd!

Een andere waarschuwing: het is een dik boek. Mijn uitgave (de 21ste druk in de vertaling van Hans Driessen bij de Arbeiderspers) moet met twee handen omhoog worden gehouden om het te kunnen lezen. Het boek der boeken. Op de achterflap staat een grote zwart-witfoto van Thomas Mann. Hij kijkt je aan met indringende, donkere ogen en een verbeten trek om zijn mond. Zijn gezichtsuitdrukking heeft iets maniakaals. Dat klopt wel met de teksten, want die zijn zo buitenissig dat je wel gedwongen wordt door te lezen. Telkens vraag je je af wat je om de volgende hoek weer allemaal te wachten staat.

Dit blog moet ook gaan over de rechtsstaat. De redactie van deze mooie website schreef: “We verwachten wel dat het boek een relatie heeft met de thematiek van onze website, waarvan de ondertitel luidt: Over grondwet en rechtsstaat.” Binnen dat kader is er natuurlijk veel ruimte, voegde de redactie daar nog blijmoedig aan toe. Dit doet mij denken aan de dagelijkse Prayer of the Day op BBC Radio 4, waarin iedere dag een geloofsaanhanger van welke religie dan ook iets stichtelijks mag vertellen. Vaak denk je halverwege het verhaal: hoe kan dit in verband staan met de heilige boodschap? Maar de radiodominees weten het altijd feilloos alsnog die kant op te sturen.

De Toverberg dus. De Toverberg en de rechtsstaat. Ik had daar wel bepaalde ideeën bij over hoe zo’n link te leggen, maar voor de zekerheid vroeg ik het toch nog maar even aan ChatGPT. Daar weet dat toverding wel raad mee. “Wie bereid is de tijd te nemen — zeven jaar bijvoorbeeld — zal merken dat De Toverberg van Thomas Mann meer zegt over onze rechtsstaat dan men op het eerste gezicht zou denken,” zei het. Daarmee vergeleken ben ik een arme stamelaar. Hier volgt mijn reactie op het digitale orakel.

De Toverberg als metafoor

In De Toverberg trekt de jonge Hans Castorp voor een kort bezoek naar een Zwitsers sanatorium voor tuberculosepatiënten. Dat verblijf loopt volledig uit de hand. Zijn drie weken worden zeven jaar, en wat bedoeld was als een kuur voor de longen, wordt een behandeling voor de ziel.

Het sanatorium, hoog in de bergen, lijkt aanvankelijk een plek van rust, maar ontwikkelt zich al snel tot een absurde mini-maatschappij. Iedereen is er ziek –  of doet alsof – en normaliteit is verdacht. Men meet koorts als ochtendritueel en debatteert over het leven tussen de hoestbuien door. Röntgenfoto’s worden meegedragen als relikwieën. Er wordt ook ontzettend veel geflirt en geroddeld door de bewoners op de Toverberg.

Het sanatorium ís de Toverberg. Bij de moderne mens is de geest uit de fles: alles kan gedacht worden als in een groot zinnelijk avontuur. Daar beneden is het ‘laagland’, zoals Hans Castorp het steevast benoemt. Het enige dat hem nog in bedwang houdt is zijn fysieke lichaam. Daar mag dan ook niets fout mee gaan.

Rechtsstaat met lichte koorts

Soms lijkt ook de rechtsstaat op een permanent koortsig sanatorium. Haar temperatuur wordt dagelijks gemeten door opiniemakers, influencers en talkshowtafels. En als er ergens een afwijking is van de norm – een rechterlijke uitspraak die niet bevalt – dan is er direct paniek: “De rechtsstaat is ziek!”

Wie het best de taal van de grondwet en rechtsstaat spreekt, weet zich het hoogste gezag te verwerven. In het rechtsstatelijk sanatorium zijn het niet de artsen maar de juristen die als  hogepriesters de dienst uitmaken.

In De Toverberg leren we dat ziek zijn ook een keuze kan worden. De bewoners hebben hun ziekte bijna lief. Het biedt status, rust, een excuus om niet aan het leven deel te nemen. En zo lijkt ook onze omgang met de rechtsstaat soms meer op symptoombestrijding dan op genezing. We roepen om meer wetgeving als een soort juridische antibiotica, hopen dat ‘sterkere handhaving’ ons geneest van maatschappelijke onrust, en velen deinzen niet terug voor een kuurtje populisme als het even moeilijk wordt.

De debatten van Settembrini en Naphta

En dan zijn er natuurlijk Settembrini en Naphta, de ideologische ruziemakers in het boek. De een is een rationalistisch-liberaal met blind vertrouwen in vooruitgang, een humanist. De ander een cynische ex-jezuïet met revolutionaire trekjes. Hun gesprekken worden steeds feller.

De rechtsstaat moet het hebben van Settembrini’s kant: van redelijkheid, dialoog, geduldige rechtsvinding. Settembrini is ook helemaal in de ban van de beloften van het volkenrecht. Maar in de praktijk wint Naphta steeds vaker: radicale alternatieven, zwart-witdenken, een pleidooi voor de noodtoestand als structurele oplossing. Wat hun debatten vooral duidelijk maken: in tijden van onzekerheid wint zelden de rede en nog minder de nuance. De aantrekkingskracht van autoritaire denkbeelden is sterk – sterker dan men in een gezond politiek klimaat zou verwachten. En wie met mildheid spreekt, wordt al snel als zwak gezien.

De terugkeer naar het laagland

Pas  aan het einde van het boek daalt Hans Castorp af van zijn berg. Alle bewoners verlaten bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog het sanatorium, ieder op weg naar zijn eigen land. Hans Castorp eindigt op het slagveld met zijn gezicht in de modder. Of hij nog leeft, blijft onduidelijk. Uiteindelijk is er geen genezing, noch verlossing.

Bent u ook wel eens bang dat ons rechtsstatelijk sanatorium op instorten staat en dat we worden verbannen naar het laagland?

Ook wij leven in een tijd waarin de rechtsstaat permanent onder behandeling lijkt. Soms is het een verkoudheid, soms een longontsteking. Maar genezen? Daarvoor moeten we misschien eerst toegeven dat we liever in het sanatorium blijven. Lekker warm, met uitzicht op de Alpen van het eigen gelijk.

De Toverberg is geen handleiding voor staatsrecht, maar wel een waarschuwing. Een rechtsstaat verliest zich niet plotseling – het is een sluipend proces. Ook wij kunnen nog jarenlang comfortabel in onze hooggelegen bubbel leven, zonder door te hebben dat buiten de sneeuw valt en de democratie langzaam onderkoeld raakt.

Misschien moeten we vaker afdalen naar het laagland. Naar de realiteit, naar het debat, naar de trage, rommelige, maar o zo noodzakelijke wereld waarmee de rechtsstaat in verbinding staat. En ja – daar beneden krijg je natte voeten, modder aan je schoenen, en een boze burger op je dak.