#12: De tirannie verdrijven

Mijn ogen doorzoeken de boekenkast om te zien welk recent verslonden boek geschikt is voor dit rechtsstaatblog. Mijn hand gaat richting Autocracy Inc van Anne Applebaum (2024). Maar als bij het reiken naar dat boek plotseling een ander boekje uit de kast valt is de keuze snel gemaakt. Op de grond ligt Over tirannie twintig lessen uit de twintigste eeuw van Timothy Snyder uit 2017. Niet vreemd dat deze boeken op dezelfde plank liggen vlak naast Indignez-vous! van Stéphane Hessel (2010).

Hessel inspireerde mij vijftien jaar geleden, samen met al die anderen die voor de rechtsstaat opkomen om verontwaardigd te zijn. Mensenrechten, Europa, migratie en Gaza waren voorbeelden volgens Hessel van onderwerpen die onze verontwaardiging verdienen. Ik zou zeggen: nu nog steeds. Applebaum laat ons veertien jaar later, na 175 pagina’s die je niet onberoerd laten en waarin verontwaardiging over de afbrokkeling van  de rechtsstaat, de democratie en de liberale vrije wereld centraal staat, toch een sprankje  hoop zien. Zij schrijft eerst: “There is no liberal world order anymore, and the aspiration to create one no longer seems real.” Maar daarop  volgen: “But there are liberal societies, open and free countries that offer better chance for people to live useful lives than closed dictatorships do.” Deze samenlevingen hebben ernstige tekortkomingen, zijn diep verdeeld en hebben vreselijke historische littekens. Juist dat is reden genoeg om ze te verdedigen. Ze kunnen van buitenaf of van binnenuit worden vernietigd. Maar, o hoopvol slot van een fascinerend boek, ze kunnen worden gered. Mits de mensen  die deel uit maken van die samenleving bereid zijn de reddingsoperatie voor de liberale samenleving uit te voeren.

Precies halverwege Hessel en Applebaum schreef Snyder zijn boek over tirannie: een uitwerking van twintig aanbevelingen die hij na de Amerikaanse verkiezingen publiceerde op zijn website. Ik weet nog hoe enthousiast ik was toen ik de lessen in 2017 voor het eerst las. Nu het boek weer voor me ligt, vraag ik me af: hebben we de lessen de afgelopen acht jaar ter harte genomen? En specifieker: heb ik persoonlijk van geleerd? Ik zal niet alle twintig bij de kop pakken, maar een vijftal kiezen die naar mijn overtuiging voor het behoud van de rechtsstaat van de grootste betekenis zijn. Per les wil ik kort reflecteren, vooral in het licht van recente ontwikkelingen in Nederland.

Niet voor niets is les 1: Gehoorzaam niet bij voorbaat. In Nederland is er niet direct sprake van een autoritair bewind, maar over een repressieve overheid wordt van tijd tot tijd geklaagd. Of beter gezegd: een overheid die burgers weinig ruimte laat om een vergissing te maken en dwingend voorschrijft hoe zij zich heeft te gedragen. Onderdanigheid in de letterlijke betekenis van het woord kan de overheid het idee geven dat het burgerperspectief eenvoudig buitenspel kan worden gezet. Laten we daarom vaker de vraag stellen: Hoezo?

Les 2 luidt: verdedig een instituut. Instituties bestaan om de samenleving fatsoenlijk te houden. Als we ze niet verdedigen, vallen ze om; ze blijven niet vanzelf overeind. Snyder stelt voor dat ieder van ons een instituut kiest waarvoor men zich sterk maakt. Ik heb er lang over nagedacht en ik kies de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Niet omdat ik wil verdedigen dat de manier waarop de Kamer zich de laatste tijd van haar taken heeft gekweten juist is. Integendeel omdat ik vind dat de Kamer haar rol als vertrouwenwekkend instituut nu juist niet heeft waargemaakt en het erop lijkt (ik blijf maar even voorzichtig) dat volksvertegenwoordigers van binnenuit het Instituut veranderen of misschien zelfs wel afbreken. Dat zou, in de geest van Snyder, betekenen dat het parlement zijn essentiële rol in de rechtsstaat dreigt te verliezen. Sla Applebaum er maar eens op na.

Vergeet de beroepsethiek niet, zo luidt les 5. Snyder is in zijn boek glashelder over de rol die rechters, advocaten, juristen in het algemeen, maar ook artsen en zakenlui hebben gespeeld in de Tweede Wereldoorlog. Als normen niet terzijde waren geschoven, dan waren onder het toeziend oog van ambtenaren, secretarissen en ministers geen executies zonder proces geweest, geen operaties zonder consent. Als zij hun beroepsethiek en de daaruit voortvloeiende normen hadden gerespecteerd dan was het op zijn minst lastiger geweest alle wreedheden tot uitvoering te brengen. We kunnen hiervan leren. Ook nu mag het gesprek over ethiek niet verstommen. In geen enkele beroepsgroep, maar in de context van de rechtsstaat zeker niet onder ambtenaren. We kennen de normen van de rechtsstaat. We weten wat er gebeurt als we die niet handhaven. Volgens Snyder kunnen beroepsgroepen die weten aan welke normen en regels zij zich moeten houden vertrouwen en zelfs een bepaald soort macht winnen. Ik voeg daaraan toe: vergeet les 1 niet.

Les 10 vind ik misschien wel de mooiste: geloof in de waarheid. Snyder schrijft dat wie afstand van de feiten doet, afstand van de waarheid doet en vervolgt: “U geeft zich over aan tirannie wanneer u het verschil verwerpt tussen wat u wilt horen en wat werkelijk het geval is.” Hoe dat werkt, hebben we onlangs zelf meegemaakt bij de behandeling van de asielnoodmaatregelenwet. De conclusie van de verantwoordelijke minister was dat het resultaat telt. Ik voeg daaraan toe dat kennelijk de feiten niet mee tellen. Het verband met de les over het verdedigen van instituties is overigens ook zeer relevant. Eigenlijk komen op dit punt de besproken lessen bij elkaar. Er wordt bij voorbaat gehoorzaamd, ook door volksvertegenwoordigers. Instituties worden niet serieus genomen en irrelevant gemaakt. Het parlement holt zichzelf uit, en van beroepsethiek van de politicus wordt geen gewag gemaakt. Laat staan van de normen die behoren te worden gehandhaafd. Kortom, het beeld van een apocalyptische rechtsstaat. Toch blijft les 10 de mooiste. Geloof in de waarheid is namelijk ook geloof in de mens. Dat kan de rechtsstaat redden.

Les 20 benadruk ik hier omdat deze les van Snyder eigenlijk geen toelichting of verduidelijking krijgt. De les is: Wees zo moedig als u kunt. Als geen van ons bereid is voor de vrijheid te sterven, zullen we allemaal onder tirannie sterven. Dat is een harde les en werpt ons terug op onszelf: hoe moedig kan ik zijn? Hoe moedig zal ik sterven? Acht jaar na het verschijnen Snyders boek zal ik me die vraag opnieuw stellen. Hoever ben ik bereid voor onze rechtsstaat te gaan? Het zou mooi zijn als alle lezers zich diezelfde vraag stellen.

Tot slot bespreek ik nog kort een zesde les. Toen ik alle twintig lessen nog eens doorlas, was er eentje waarvan ik durf te zeggen dat ik die les heb geleerd: les 12. Maak oogcontact en praat met elkaar. Daar ga ik mee door. Zo leer je wie je kunt vertrouwen, en kunnen anderen inschatten of ze jou kunnen vertrouwen. Het begin van een rechtsstaat wordt gekenmerkt door praten, niet door machtsuitoefening. Maar waar het echt omgaat, zegt Hessel: “Verontwaardigt u!” Lees en blijf lezen over alles wat de rechtsstaat dreigt aan te tasten. En praat daarover. Dan zorgen wij van binnenuit voor de bescherming van mensenrechten en migratie. Zo beschermen wij de rechtsstaat samen voor allen die zich in Nederland bevinden. Dat is dus heel de rechtsstaat, inclusief Bonaire, Sint Eustatius en Saba.