#10: Naar een mengvorm van 1984 en Brave New World

Sinds lange tijd zijn mijn twee favoriete romans Aldous Huxley’s Brave New World (1932) en George Orwell’s 1984 (1949). Ze zijn anno 2025 relevanter dan ooit en mijn stelling is dat voor een goed begrip van onze huidige tijd beide boeken in samenhang dienen te worden gelezen. Hoe zit dat?

Orwell’s politieke dystopie leert ons hoe totalitaire macht werkt, Huxley’s technologische dystopie toont ons de kracht van zachte dwang.  In Brave New World wordt de logica van de kapitalistische consumptiemaatschappij ad absurdum doorgevoerd en in 1984 het militair totalitarisme. 1984 werd vooral als waarschuwing gelezen voor de uitwassen van het communisme van de Sovjetunie en haar satellietstaten; Brave New World zou ons waarschuwen voor het eendimensionale geluk van de op materiële behoeftebevrediging ingerichte consumptiemaatschappijen van het ‘vrije’ Westen. Mijn stelling is echter dat wat we nu in China, Rusland en in de Verenigde Staten onder Trump II zien gebeuren, een mengvorm van beiden is; anders gezegd: de zachte dwang van het consumptieparadijs van Brave New World wordt vermengd met de harde dwang van het militair totalitarisme van1984.

Orwell versus Huxley

In 1984 wordt de wereld beheerst door totalitaire regimes, met Oceanië als centrale staat waar de Partij, onder leiding van Big Brother, absolute controle uitoefent. Hoofdpersoon Winston Smith leeft in een samenleving vol surveillance en propaganda, waarin de Partij de waarheid voortdurend vervalst. Zijn verzet tegen het systeem, samen met Julia, wordt uiteindelijk gebroken door de meedogenloze Gedachtepolitie. Het  het doel van de Partij  is de macht om de macht en het tot in eeuwigheid behouden hiervan. Daartoe is alles geoorloofd. Enerzijds worden de mensen in het gareel gehouden door middel van angst, geweld en terreur, anderzijds door hun denken te beheersen. Zelfs gedachten zijn niet langer vrij en tracht de Partij te controleren door  een permanente stroom van propaganda en leugens, herschrijving van het verleden en manipulatie van de taal zelf.

Brave New World is een dystopische roman die zich afspeelt in een futuristische wereldstaat die werd opgericht na een verwoestende Negenjarige oorlog. In de wereldstaat, waarin chaos plaatsmaakt voor gecontroleerde stabiliteit, worden mensen kunstmatig voortgebracht en van jongs af aan geconditioneerd voor hun maatschappelijke rol. Het motto of de doelstelling van de Wereldregering is Community, Identity, Stability. Dit wordt bewerkstelligd door een kaste van efficiënte managers of ‘wereldbeheerders’ die ervoor zorgen dat de mensen overeenkomstig deze doelstelling handelen en gelukkig zijn.

In 1984 is de prijs voor de politieke orde hoog: er is sprake van een permanente oorlogstoestand, permanente angst, permanent gebrek, er is geen vreugde en geen genot en zelfs geen ruimte voor liefde: seks mag niet ‘genoten’ worden, maar dient louter de voortplanting. Er zijn geen boeken meer, want boeken zijn gevaarlijk en zouden mensen kunnen aansporen tot verkeerde gedachten (‘misdenk’). Er is geen vrije wetenschap, slechts voor zover de wetenschap ten dienste staat van de perfectionering van het militaire apparaat (betere massavernietigingswapens) en de ontrafeling van de menselijke psyche (teneinde hem beter te kunnen onderdrukken) is zij toegestaan. De samenleving is in wezen één groot concentratiekamp.

In Brave New World is er geen oorlog, want er zijn geen staten meer; er is geen angst want terreur en fysiek geweld zijn overbodig geworden, omdat mensen door middel van conditionering alleen maar datgene wensen wat in overeenstemming is met het moto van de wereldregering; er is geen gebrek, want  er is permanente materiële behoeftebevrediging mogelijk, aangezien de economie permanent kan draaien nu de oorlog is uitgebannen als gevolg van de afwezigheid van een op soevereine staten gegrondveste politieke orde. Wetenschap is alleen toegestaan voor zover zij dient ter bevordering van de stabiliteit. Boeken hoeven niet verboden te worden, aangezien er niet langer behoefte aan is: er wordt gezorgd voor permanente verstrooiing door middel van sport, spel en feelies. Er wordt voorzien in seksuele behoeftebevrediging van iedereen door een omkering van de seksuele moraal waarbij iedereen van iedereen is en permanent genot is verzekerd  als gevolg van geslachtshormoonkauwgom. Liefde in de betekenis van duurzame gehechtheid aan een persoon bestaat niet meer en seks is gereduceerd tot een genotvol, maar betekenisloos tijdverdrijf (in tegenstelling tot 1984 waarin seks omwille van de lust juist wél (politieke) betekenis heeft, te weten een daad van verzet tegen de Partij). Mocht iemand zich om de een of andere reden toch niet gelukkig voelen dan is er altijd nog de van overheidswege verstrekte drug soma. De samenleving is, kortom, verworden tot één grote geluksmachine ten dienste van de stabiliteit.

Anno 2025: een mengvorm van 1984 en Brave New World

In de technologische dystopie van Huxley zijn de twee grote problemen van de politieke filosofie en daarmee van het recht, te weten het probleem van de binnenlandse veiligheid enerzijds en dat van de interstatelijke vrede anderzijds opgelost. De binnenlandse vrede is verzekerd doordat de mensen zo zijn geconditioneerd (en gekloond) dat ze volkomen tevreden zijn met hun lot (‘vrijwillige’ omarming van hun slavernij); de interstatelijke vrede doordat er geen staten meer zijn: na de ‘negenjarige oorlog’  werd het stelsel van soevereine staten afgeschaft, omdat oorlogen te kostbaar, destructief en verspillend waren en werd gekozen voor een stelsel van regio’s onder leiding van een wereldregering.

Hoe aantrekkelijk het alternatief van een wereldregering met het oog op de huidige wereldproblemen en de niet aflatende (dreiging van) oorlogen ook is, zij is bepaald niet realistisch. Juist vanwege de reden die Orwell zo scherp gezien had: de macht om de macht. Nationale staten zijn niet bereid hun macht over te dragen aan een supranationale entiteit. We zitten dus nog wel even met het systeem van soevereine staten opgezadeld en daarmee met het probleem van de interstatelijke orde. De oorlog zal dus blijven, al was het maar omdat niets sterker is voor de nationale eenheid dan een gemeenschappelijke buitenlandse vijand, zoals Orwell in 1984 zo goed laat zien (dit vormt immers de daadwerkelijke reden dat Oceanië permanent in oorlog is met hetzij Eur-Azië, hetzij Oost-Azië).

En de binnenstatelijke orde? Daar zien we een mengvorm van 1984 en Brave New World ontstaan. Zolang het denken nog niet volledig beheerst dan wel gemanipuleerd kan worden hetzij door fake news, desinformatie en filterbubbels, dan wel door daadwerkelijke conditionering, blijft ook harde dwang in de vorm van opsluiting, marteling en executie nodig, teneinde diegenen die nog niet vrijwillig hun lot omarmd hebben, alsnog hiertoe te dwingen. Wanneer staten echter het denken kunnen controleren en tegelijkertijd de welvaart kunnen garanderen hebben zij een recept voor eeuwige macht. China is hierin al aardig op weg en Rusland en de Verenigde Staten lijken in haar voetspoor te volgen.

Het ziet er anno 2025 dus niet goed uit voor het individu, zijn vrijheid en zijn autonomie. Hoewel Huxley pessimistisch was over de toekomst van de mens, laat hij in het essay Brave New World Revisited (1958) toch nog ruimte voor een sprankje hoop: ‘Meanwhile there is still some freedom left in the world. Many young people, it is true, do not seem to value freedom. But some of us still believe that, with­out freedom, human beings cannot become fully hu­man and that freedom is therefore supremely valuable. Perhaps the forces that now menace freedom are too strong to be resisted for very long. It is still our duty to do whatever we can to resist them.’ Het is aan ons om deze handschoen op te pakken voordat het te laat is.