Het belang van integriteit in de politiek

De voorbije week waren we getuige van een bijzonder politiek schouwspel. Het pensioendebat was het onderwerp van discussie. Kamerlid Agnes Joseph van NSC zei dat minister Van Hijum, eveneens van NSC, de bevolking voor de gek houdt, dat hij kortom loog tegen het parlement. Een politieke doodzonde. Zij impliceerde daarmee dat de minister niet integer is en het was goed te zien dat hij daardoor was geraakt. Doorpakken met een motie deed ze echter niet en hij trad ook niet af.  Nu moet Van Hijum blijkbaar verder leven als leugenaar volgens het NSC kamerlid. Dit schouwspel bevordert bij de burgers het vertrouwen in de politiek niet. Over de relatie tussen integriteit en (politiek) vertrouwen gaat dit blog. Ook de Nederlandse Juristen vereniging zal dit jaar confereren over onder meer dit thema.

In een gezonde democratie is het essentieel dat burgers vertrouwen hebben in de motieven van hun politici. Wantrouwen ondermijnt dit vertrouwen, vergroot de kans op polarisatie en vormt een bedreiging voor de stabiliteit van de democratische rechtsstaat. Integriteit is voor politici daarom geen luxe, maar een noodzaak. Tijdens recente verkiezingen stonden thema’s als ‘nieuw leiderschap’ en vertrouwen niet voor niets centraal. Ook de jaarvergadering van de NJV gaat over vertrouwen.

In de Verenigde Staten van Amerika heeft Donald Trump het vertrouwen ondermijnd door te beweren dat Joe Biden de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2020 had ‘gestolen’. Er zou sprake zijn geweest van kiezersfraude, onregelmatigheden bij het stemmen en oneerlijke veranderingen in de kieswetten, mede vanwege stemmen per post vanwege de COVID-19-pandemie. Het team van Trump heeft meer dan zestig rechtszaken aangespannen om uitslagen aan te vechten. Hoewel er geen geloofwaardig bewijs is gevonden dat sprake was van vervalsing van de verkiezingen, bleef  Trump de beschuldiging maar herhalen om zijn aanhangers te mobiliseren. De bestorming van het Capitool op 6 januari 2021 was een dieptepunt. Ook in Nederland zijn voorbeelden te vinden van moreel falend bestuur, zoals de Toeslagenaffaire en de gaswinning in Groningen. Op zich hoeven dat geen integriteitskwesties te zijn, maar zij kunnen het wel worden wanneer er structureel door bewindslieden wordt doorgeschoven. Burgers werden jaren in onzekerheid gehouden en onvoldoende beschermd. Politici als Lodewijk Asscher (minister van Sociale Zaken) en premier Mark Rutte hebben eerdere signalen niet goed opgepakt. Ondanks toenemende onrust en schade hield Henk Kamp (minister van Economische Zaken) de gaswinning in stand. Onderzoeken en rapporten werden vertraagd. Dat Asscher uiteindelijk opstapte als lijsttrekker van de PvdA wees op schade aan zijn integriteit. Het sierde hem dat hij op bepaald moment het boetekleed aantrok. Polarisatie neemt toe wanneer politici het gezag van de uitvoerende macht, het parlement en de rechtspraak ondermijnen. De vraag is hoe integriteit en vertrouwen samenhangen en hoe integriteit de democratie kan versterken.

De deugd van integriteit

Volgens socioloog Max Weber moet een politicus passie, verantwoordelijkheidsgevoel en beoordelingsvermogen bezitten. Macht mag nooit het doel op zich worden. Het gaat om verantwoordelijkheid nemen, niet om zelfverheerlijking of eigenbelang. Nevenfuncties of bijverdiensten mogen de geloofwaardigheid van een politicus niet aantasten. Weber onderscheidde de gezindheidsethiek (handelen vanuit overtuiging) en de verantwoordelijkheidsethiek (rekening houden met gevolgen). Een goede politicus combineert beide: hij handelt uit overtuiging, maar is zich bewust van de impact van zijn keuzes. Weber was kritisch op mensen die zich alleen beroepen op gezindheidsethiek, omdat men dan geen verantwoordelijkheid neemt voor de vaak harde realiteit. Ook in de politieke context is goed willen niet genoeg, men moet ook goed doen. Ien Dales, voormalig minister van Binnenlandse Zaken, benadrukte het belang van integriteit met de bekende uitspraak: ‘Een beetje integer kan niet.’ Ze stond in de traditie van het personalistisch socialisme, dat moraliteit en menselijkheid centraal stelt. Integriteit betekent: recht doen aan anderen, transparantie tonen en het algemeen belang dienen.

De klassieke kardinale deugden – wijsheid, kracht, matigheid en rechtvaardigheid – helpen om integriteit te begrijpen. Een integere politicus toont kennis, doorzettingsvermogen, terughoudendheid en rechtvaardigheid. Fanatisme en zelfverheerlijking moeten worden vermeden. De Amerikaanse politiek toont soms het tegendeel: slogans en entertainment domineren, en leiders als Trump gebruiken retoriek die tot geweld kan aanzetten. De 17e-eeuwse filosoof Comenius zag integriteit als de fundamentele deugd, de bron waaruit andere deugden voortvloeien. Volgens hem is de kern van integriteit: eerlijkheid, betrouwbaarheid en helderheid van bedoelingen. Een integere politicus doet wat hij zegt, erkent fouten, en stelt het publieke belang boven alles.

Voorwaarden voor integriteit

In een hedendaagse uitwerking van Comenius dient een politicus, om als integer te worden beschouwd, te voldoen aan drie voorwaarden. De eerste voorwaarde is handelen in het publieke belang. Een integere politicus stelt het algemeen belang boven eigen of partijbelangen. Dit vereist soms onpopulaire keuzes, zoals ingrijpende milieumaatregelen. Politici moeten burgers vertegenwoordigen, maar ook moreel leiderschap tonen. Onafhankelijkheid van lobbygroepen is cruciaal. In Nederland heeft het agro-industriële complex te lang het beleid beïnvloed. De problemen zijn doorgeschoven met ernstige milieuproblemen als gevolg. De tweede voorwaarde is verantwoording afleggen. Een politicus moet zijn keuzes kunnen uitleggen en verantwoordelijkheid nemen, zeker bij fouten. Ernstige misstappen vragen om aftreden, zoals Lord Carrington deed na het uitbreken van de Falklandoorlog. Transparantie is essentieel, ook over financiële belangen. Donald Trumps weigering om zijn zakelijke belangen te openbaren ondermijnt het vertrouwen. Openbaarheid van besluitvorming vergroot de legitimiteit. De Staatscommissie Rechtsstaat 2024 heeft opgeroepen alle nevenfuncties van politici, bestuurders en rechters openbaar te maken. Volgens M.H.W.C.M. Theunisse dient de informatie over nevenfuncties gemakkelijker toegankelijk te zijn. De derde voorwaarde is respect voor de democratische rechtsstaat. Politici dienen wetten en democratische spelregels te respecteren. Populistische partijen, zoals de PVV, bedreigen deze principes als zij pleiten voor het beperken van religieuze vrijheid. Daarom zijn integriteitsverklaringen en toezicht noodzakelijk.

Gevolgen van gebrek aan integriteit

In Nederland gebruiken populistische leiders zoals Geert Wilders en Thierry Baudet termen als ‘nepparlement’ en ‘partijkartel’. Zulke retoriek ondermijnt vertrouwen en vergroot de polarisatie. Protesten, burgerlijke ongehoorzaamheid en zelfs geweld liggen dan op de loer. Ook op Europees niveau zijn er zorgen: een op de vijf Europarlementariërs was betrokken bij affaires rondom corruptie, fraude of belangenverstrengeling. In Frankrijk is Marine Le Pen veroordeeld wegens verduistering van Europees geld. Dergelijke misstanden ondergraven het vertrouwen in het Europese project. Politieke partijen moeten intern democratisch functioneren. De PVV heeft bijvoorbeeld geen ledenstructuur, waardoor verantwoording ontbreekt. De aanpak van het asielvraagstuk door de PVV vertoonde problematische tendensen. Het voornemen om in dit verband noodwetgeving te gebruiken, en daarmee het parlement te passeren, zou een miskenning zijn geweest van de eisen van de democratische rechtsstaat. Door het gebrek aan parlementair debat zou de eis van transparantie en verantwoording zijn geschonden. Het vertrouwen van de burger kan niet worden gebaseerd op blind geloof in de bedoelingen van de bestuurder.

Transparantie is cruciaal voor vertrouwen. Burgers willen weten hoe beslissingen tot stand komen en dat publieke middelen eerlijk worden besteed. Wanneer leiders, zoals Trump, instellingen zwartmaken of gebruikmaken van desinformatie, wordt het vertrouwen verder geschaad. Trump lijkt zich zelfs schuldig te maken aan marktmanipulatie of handel met voorkennis. Een samenleving zonder vertrouwen verliest haar veerkracht. Burgers raken apathisch, stemmen niet meer, en keren zich af van het politieke proces. Dit creëert ruimte voor radicale en extremistische stromingen die inspelen op onvrede. De opkomst van Trump na Obama’s ‘We Are One’-retoriek laat zien hoe snel hoop kan omslaan in verdeeldheid. De rol van media is dubbelzinnig: aan de ene kant belichten zij misstanden, aan de andere kant versterken ze polarisatie door sensatiezucht. De drang naar clicks en kijkcijfers wint soms van de waarheid.

Conclusie

Integriteit is het fundament van vertrouwen, en vertrouwen is de hoeksteen van een goed functionerende democratie. Zonder vertrouwen verdwijnt de bereidheid van burgers om zich aan wetten te houden, te stemmen, of bij te dragen aan het algemeen belang. Politici zonder integriteit veroorzaken wantrouwen, dat leidt tot populisme, verdeeldheid en maatschappelijke onrust. De politiek moet zich richten op samenwerking, inhoud en transparantie. Desinformatie en verdeel-en-heers-retoriek moeten worden bestreden. Europa is gewaarschuwd door de Amerikaanse situatie en dient de democratische normen te versterken door heldere regels over politieke financiering en machtsmisbruik. Alleen zo blijft de democratische rechtsstaat weerbaar.