#1: Een Spaans recept tegen extreem rechts: het is een harde wind die in België waait

Voor het eerst brak extreem rechts door in Vlaams bestuur. In vier gemeenten bestuurt het Vlaams Belang (VB), alleen of in coalitie met lokale partijen. Toch klonk er een zucht van opluchting. De klassiek conservatief-rechtse Nieuw-Vlaamse Alliantie (N-VA) bleef in Vlaanderen de grootste partij, nipt voor het VB. En ondanks hun gemeenschappelijke Vlaams-nationalistische wortels, wees N-VA samenwerking met het VB af.

Dat het VB niet in meer gemeentes en op meer bestuursniveaus in het bestuur werd opgenomen, is een gevolg van het ‘cordon sanitaire’: een akkoord waarin de klassieke partijen afspraken om niet samen te werken met het VB – toen nog ‘Vlaams Blok’. Dat akkoord werd niet vernieuwd toen het Vlaams Blok werd omgevormd tot Vlaams Belang, maar leeft voort in de praktijk. Leden van de liberale en de christendemocratische partij die lokaal met extreem rechts in zee gingen, werden uit hun partij gezet.

Strikt formeel was N-VA nooit partij bij dat akkoord. Maar tot nog toe weigerde ook deze partij samenwerking met extreem rechts. Of dat om ideologische of strategische redenen was, is niet duidelijk. Feit is: het cordon sanitaire hield stand, N-VA hield extreem rechts tegen.

En toch is er reden voor bezorgdheid.

Om het VB tegen te houden, gebruikte N-VA het recept dat volgens Joost van Spanje het meest succesvol is om rivalen uit de electorale competitie te houden: door het programma van die partij over te nemen, en haar tegelijk uit te sluiten. En dus volgde, naar ‘Spaans’ recept, een radicaal anti-migrantenprogramma, en kwam ook een ongedefinieerd ‘woke’ in het vizier.

In de aanloop naar de federale en regionale verkiezingen van 2024 liet de Orde van Vlaamse Balies de Vlaamse partijprogamma’s doorlichten, naar Nederlands voorbeeld. Verkiezingsvoorstellen werden voorgelegd aan een team van experten (met mij erbij), zonder vermelding van de partij, om ze te toetsen aan de rechtsstaat. Het rapport luidde niet enkel de alarmbel over het VB: ook voorstellen van N-VA baarden zorgen.

Tegen de rechtsstaat inbeuken: het is niet nieuw, en het komt niet van één partij. N-VA partij voert al sinds 2016 een kruistocht tegen rechters die in de weg staan. Een campagne tegen ‘wereldvreemde rechters’ werd gevolgd door opiniebijdragen en programmapunten: rechters zijn een sta-in-de-weg, zeker wanneer het gaat om migratie, vergunningen, sociaal beleid of klimaat. Activisme, noemt men dat, en pogingen om rechters in te binden niet meer dan vanzelfsprekend. Ook andere partijen volgen dat spoor. Een structurele onderfinanciering van justitie is het gevolg. Gebouwen zijn onderkomen, bedreigde magistraten worden nauwelijks beschermd. En meer dan dat: ministers en staatssecretarissen leggen arresten naast zich neer, en zijn daar niet eens beschaamd om. Tienduizend arresten intussen, tot in Straatsburg toe, die de Belgische Staat veroordelen omdat asielzoekers op straat blijven staan, omdat geïnterneerden niet verzorgd worden, en gedetineerden in mensonwaardige omstandigheden worden opgesloten. Dwangsommen worden niet betaald. Als een arrest klimaatdoelstellingen oplegt, noemt de eerste minister dat proces een “papieren debat”, een zinloos verlies van tijd en energie. En wanneer de Raad van State bevestigt dat een vzw die voor het milieu ijvert recht heeft op subsidie, weigeren opeenvolgende ministers van verschillende strekking om daaraan gevolg te geven. Ze willen geen vereniging subsidiëren die rechtszaken aanspant tegen hun beleid. Alsof daar niet juist de kern ligt van onze democratische rechtsstaat: dat macht wordt uitgedaagd, dat ze niet alleen bij het parlement ligt, dat burgers, midden­veld, media en rechters haar aanvullen, beperken, en controleren.

Het is een coalitie van regeringspartijen die deze koers aanhoudt. In het Vlaams regeerakkoord wordt de strijd aangegaan met rechters die zich uitspreken over vergunningen. “We stellen paal en perk aan de lawine van bezwaarmogelijkheden”, staat er, en dus stelt de Vlaamse regering de aanvechtbaarheid van gunstige adviezen in vraag, wil ze de toetsingsmacht van de rechter inperken, en beroepen bemoeilijken en ontmoedigen. Het federaal regeerakkoord heeft het op nieuwkomers en de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen gemunt. Academici en de Orde van Vlaamse Balies hebben daarover de alarmbel geluid. De federale regering wil geen onafhankelijke Raad voor Vreemdelingenbetwistingen meer, maar een die deel uitmaakt van de overheidsdienst Migratie. Ze geeft de administratie controle over de interne werking van de Raad, wil geen hoorzittingen meer, wil de Raadsleden niet meer voor het leven benoemen, zodat ze elke vijf jaar haar goedkeuring behoeven. Tegelijk wordt de administratie gepolitiseerd. De afbouw van het ambtenarenstatuut is al langer aan de gang. Wat migratie betreft, wil de regering nu ook controle krijgen over het Commissariaat dat beslist welke bescherming asielzoekers al dan niet krijgen. Wat een juridische beslissing is, wordt politiek gemaakt.

De scherpste kantjes van het VB programma en discours zijn weliswaar afgevijld. Maar moeten we daar zo blij om zijn? Het gevaar schuilt juist in een beleid dat de modellen van democratie en rechtsstaat stil maar gestaag vervormt. In dat vervormde model ligt het hart van een democratie bij een parlement dat als enige de wil van een ingebeeld homogeen volk vertolkt. Die wil verdraagt geen weerhaken: geen kritische burgers, geen waakzame rechters. Klassieke partijen geven dat beeld een aura van normaliteit en legitimiteit. Het leidt een proces van afbraak in, stap voor stap maar stelselmatig.

Voorlopig hebben we nog stevige weerhaken. We hebben nog onafhankelijke rechters, en een Grondwettelijk Hof, beheerst en evenwichtig, maar kordaat wanneer het moet. We hebben een vrije pers, een kritisch middenveld, die niet snel de mond worden gesnoerd. Maar weerhaken zitten pas stevig in de muur wanneer ze in de gemeenschap geworteld zijn. De sfeerzetting die mensen tegen die weerhaken opzet, is verre van onschuldig. Het legt een voedingsbodem waarin extreem rechts gedijt. Die krijgt vrij baan wanneer weerhaken verzwakt worden.

Het is een harde wind die woedt. Misschien waait ze weer over. Maar net zo goed is ze de voorbode van een extreme storm die over heel Europa waait. We blijven maar beter waakzaam.