Aan de randen van Europa: blogreeks over antirechtsstatelijke politiek

Antirechtsstatelijke politiek komt voor in alle soorten, maten en gewichten. Woelige revoluties in een verder verwijderd verleden spreken wat dat betreft natuurlijk tot de verbeelding, maar antirechtsstatelijke politiek kan ook een ander karakter hebben. Politieke partijen die dergelijke politiek tot hun repertoire rekenen, kunnen namelijk op een legale wijze zetels in een parlement veroveren. Daar eenmaal beland, kunnen ze die positie gebruiken om hun politiek in de praktijk te brengen en tot verandering aan te zetten. Door middel van dit blog kondigen we een reeks aan over dat onderwerp.

De randen in Nederland

In Nederland zijn het momenteel voornamelijk politieke partijen op de rechterflank die in het oog springen vanwege dergelijke technieken. In het rijkgeschakeerde palet aan rechtse partijen dat inmiddels in de Tweede Kamer huist, zijn antirechtsstatelijke tendensen te ontwaren. Denk daarbij bijvoorbeeld aan het feitelijk of juridisch inperken van het recht op toegang tot de rechter. Zeker, niet al die partijen bedrijven antirechtsstatelijke politiek als zodanig, of staan erom bekend, maar de gehanteerde technieken zijn vanuit rechtsstatelijk oogpunt allemaal even problematisch. Dat zulke politiek in Nederland momenteel vooral uit rechtse hoek komt, wil overigens niet zeggen dat die tot die hoek beperkt is. Vooral de linkse beweging aan het begin van de vorige eeuw kan in dat verband tot de verbeelding spreken. Troelstra’s ‘vergissing’ en de Spartacusopstand in Berlijn waren niet bepaald toonbeelden van rechtsstatelijke politiek. Antirechtsstatelijke politiek is dus niet alleen van alle tijden, maar hoort ook bij alle politieke winden.

De blik op de randen van Europa

En je zou daar nog aan kunnen toevoegen dat het in alle politieke windstreken voorkomt. Niet alleen in Nederland wordt namelijk antirechtsstatelijk politiek bedreven, veel landen kampen met partijen die zich van zulke politiek bedienen en die partijen opereren niet in nationale vacua. Hoewel het rechtse partijen, van overwegend antirechtsstatelijke snit, niet is gelukt daadwerkelijk tot één fractie te komen in het Europees Parlement, wordt op conferenties en sociale media wel naar elkaar gekeken. Mede gezien de band tussen de PVV en FIDESZ, is het bijvoorbeeld lastig voor te stellen dat het willen inzetten van het staatsnoodrecht om de asielinstroom te beperken uit de lucht kwam vallen. Reeds in 2016 werd dat middel in Hongarije namelijk ingezet om de asielinstroom te beperken. Ter verduidelijking: toen was FIDESZ evenzeer deel van de regering in Hongarije.

Twee kanttekeningen

Zo’n blik op Europa is – vanzelfsprekend – niet alleen vanuit academisch oogpunt relevant. Maar, voor daar verder op in te gaan, is het op dit punt goed om twee opmerkingen te maken bij de opzet van de reeks. In de eerste plaats maakt dat deze reeks zich op Europa richt niet dat het irrelevant is om een blik op bijvoorbeeld de VS te werpen – integendeel. Toch is er voor gekozen om met deze reeks alleen naar Europa te kijken. De blik in Nederland is immers al snel naar de andere kant van de oceaan gericht.

De tweede kanttekening is dat menig lezer na het lezen van de eerste alinea’s wellicht snakt naar definities: wat is antirechtsstatelijke politiek? Vooropgesteld: die antirechtsstatelijke politiek hoeft niet altijd op het eerste gezicht antirechtsstatelijk te zijn. Het kan ook gaan om ogenschijnlijk rechtsstatelijke politiek, maar waarvan per saldo blijkt dat het in een problematische zin raakt aan onuitgesproken rechtsstatelijke afspraken. Het gaat dan bijvoorbeeld om maatregelen die politici mogen inzetten, maar dat slechts doen met een grote mate van terughoudendheid. Zij realiseren zich namelijk dat als zij die terughoudendheid niet in acht nemen, het hek van de dam is. Het risico is dan reëel dat hun politieke tegenstanders die terughoudendheid ook laten varen en dat kan nadelig uitpakken voor degene die als eerste de maatregelen heeft ingezet. Maar ook duidelijkere antirechtsstatelijke politiek, zoals het willen beïnvloeden van de onpartijdigheid en onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, kan aan de orde komen.

Compromisafhankelijkheid

Dan terug naar waar we gebleven waren: er schuilt in zo’n blik op Europa, zoals gezegd, niet alleen relevantie vanuit academisch oogpunt. Het kan ook praktische handvatten bieden voor de Nederlandse politiek.

Het is weliswaar zo dat partijen die vooral antirechtsstatelijke politiek bedrijven in Europa groot zijn, maar ze behalen op dit moment nauwelijks (een enkele uitzondering daargelaten) dermate grote electorale successen dat ze hun verkiezingsprogramma’s één op één kunnen vertalen naar wetgeving en beleid. Dat heeft als gevolg dat antirechtsstatelijke politiek alleen effectief omgezet kan worden naar wetgeving en beleid door samen te werken met andere partijen die niet als antirechtsstatelijk bekend staan.

Aan samenwerking, welke naam die ook moge dragen, met partijen die antirechtsstatelijke politiek bedrijven, is een aantal stadia verbonden waarin het relevant is die op het spoor te komen. Niet om elke voorgestelde maatregel zit immers een mooie strik met: ‘rechtsstatelijk problematisch’. Zo kan het relevant zijn voor de discussie binnen politieke partijen als ze bijvoorbeeld hun partijprogramma’s opstellen. Maar natuurlijk ook tijdens de verkiezingen en de onderhandelingen daarna. En, niet te vergeten, als het samenwerken eenmaal is begonnen. In al die stadia kan het helpen om bekend te zijn met de discussie in andere landen over de daar gevoerde antirechtsstatelijke politiek. Dat is dan ook hoe deze blogreeks gelezen moet worden. Daartoe beginnen we deze week met een blog over onze zuiderburen: België.