#4: Aan de randen van Europa: de Schweizerische Volkspartei

De Zwitserse politiek haalt zelden het nieuws. Slechts wanneer de Zwitsers weer een referendum houden over een spraakmakend thema volgt een nieuwsbericht in de marges van onze dagbladen. Zwitserland maakt geen deel uit van de Europese Unie waardoor we ook geen politici vanuit Zwitserland in de Europese instellingen zien. Weinigen zullen weten wie de Bondspresident van Zwitserland is op dit moment. Het gaat namelijk om een functie die jaarlijks rouleert. De Zwitserse regering (de Bondsraad) als collectief is het staatshoofd.

Deze blogreeks gaat over antirechtsstatelijke politiek en laat het nu Zwitserland zijn waar de Schweizerische Volkspartei (hierna: SVP) al decennialang de grootste is, ook nu nog. Deze partij is in staat om zich met vileine campagnes en speerpunten, die voor antirechtsstatelijk doorgaan, te profileren.

De achtergrond en het gedachtegoed van de SVP

Een voorvraag is dan wel hoe extreem de SVP is. Het begrip extreem is abstract en kent gradaties. De partij heeft bijvoorbeeld geen fascistoïde achtergrond en is in zoverre niet vergelijkbaar met de Fratelli d’Italia en de Duitse NPD (tegenwoordig: die Heimat), waarvan het Bundesverfassungsgericht in 2017 over de laatstgenoemde partij oordeelde dat zij verfassungswidrig is. Aangezien de partij te klein en ongevaarlijk is, werd zij overigens niet verboden. De SVP is van een ander kaliber en is een opvolger van boerenpartijen en doet het van oudsher goed in de gereformeerde kantons.

Wat is haar gedachtegoed? De SVP hanteert een isolationistische en zeer nationalistische ideologie: ze zijn fel tegenstander van een lidmaatschap van de Europese Unie voor Zwitserland en dat geldt ook ten aanzien van de NAVO, de Raad van Europa en de Verenigde Naties. De SVP was ook tegen het sanctioneren van Rusland na de inval in Oekraïne, vanwege hun strikte uitleg van de Zwitserse neutraliteit. Speerpunt van de partij in campagne is steevast immigratie, zo heeft de partij diverse initiatieven genomen Gegen Masseneinwanderung en lijkt zij duidelijk op de PVV qua anti-Islamstandpunt (zie het minarettenverbod die in een campagne als raketten werden afgebeeld, en dat inmiddels via de route van een referendum in artikel 72 lid 3 van de Grondwet is opgenomen). Qua economisch beleid is de partij voor verlaging van de belastingen en een grote vrije sector. De SVP is een groot pleitbezorger van het referendum en wil juist minder macht voor de regering en parlement ten gunste van het volk. Zij is populistisch, maar is niet uit op de destructie van de institutionele kaders. Het is een partij van Law and Order. De SVP hecht in zoverre aan het rechtsstaatprincipe, maar dan slechts voor de Zwitsers. Tekenend is dat de SVP in 2007 een campagneposter gebruikte tegen immigratie waarop witte schapen een zwart schaap het land uittrappen. Vanwege deze zeer nationalistische insteek kunnen we de partij als antirechtsstatelijk bestempelen.

De SVP binnen het Zwitsers politiek landschap

De SVP is al een kwart eeuw steevast de grootste tijdens de verkiezingen. Toch lijkt er een zeker plafond te bestaan voor de SVP, want zij heeft nooit meer dan 30% van het aantal stemmen bij parlementsverkiezingen voor de Nationalrat behaald. Het kiesstelsel is op basis van evenredige vertegenwoordiging binnen de kantons. Het Zwitserse stelsel kent daarnaast een bicameraal stelsel waarbij de Ständerat of Kantonsraad de vertegenwoordiging vormt van de kantons (de senaat), waarbij ieder kanton in beginsel twee senatoren heeft. Veel kantons kennen hier een meerderheidsstelsel, waardoor de SVP momenteel slechts zes zetels heeft (van de 46). Veel kiezers stemmen hier op de middenpartijen zoals de Christendemocraten en de liberale partij. Daarnaast geldt in het Zwitserse regeringsstelsel de zogenaamde ‘toverformule’ of Zauberformel: de drie grootste partijen krijgen twee ministers en de vierde partij één minister in de regering (Bündesrat). Het gaat om een niet (grond)wettelijk verankerde conventie in het Zwitserse systeem die gericht is op eensgezindheid of overeenstemming middels een Konkordanzregierung. De reden voor deze formule is dat de regering zoveel mogelijk een paritaire afspiegeling heeft te vormen van de verschillende grotere ideologische stromingen in het land. Om die reden maakt de SVP al zeer lange tijd deel uit van de regering en is de partij structureel ingebed in de uitvoerende macht. Deze constitutionele structuur maakt dat de SVP is genoodzaakt om samen te werken met de middenpartijen, van een cordon sanitaire is geen sprake. Daarnaast kent Zwitserland een andersoortig parlementair stelsel (er is geen sprake van een ontbindingsrecht of vertrouwensregel), de verschillende partijen zijn althans op elkaar aangewezen. De  Zwitserse regering werkt daarom met wisselende meerderheden in het parlement. Binnen deze context is het begrijpelijk dat de SVP vaak grijpt naar een ander belangrijk instrument in de Zwitserse politiek: het referendum.

Referenda

Zwitserland wordt ook wel om historische redenen de bakermat van het referendum genoemd, het kent reeds lang een referendumcultuur waardoor veel Zwitsers het idee hebben dat ze over veel wezenlijke beslissingen mee kunnen praten en beslissen. Er bestaat de mogelijkheid van een facultatief referendum (naast een obligatoir referendum bij grondwetsherzieningen en bij de goedkeuring van sommige verdragen). Op basis van artikel 141 van de Zwitserse Grondwet kunnen 50.000 stemgerechtigden of acht kantons besluiten tot een bindend referendum over wetgeving en besluiten van regering en parlement. Bij een (partiële) grondwetsherziening kan het volk daarnaast zelf een initiatief nemen, wanneer 100.000 stemgerechtigden zich scharen achter dat initiatief. De SVP heeft als groot voorstander van het referendum vaak het initiatief genomen. Zo kwam het grondwettelijke minarettenverbod uit de koker van de SVP en leidde tot een grondwetsherziening via een referendum (hoewel de regering en het parlement het minarettenverbod hadden afgeraden) en besloot de bevolking voor maatregelen tegen grootschalige immigratie (‘Masseneinwanderung’), maar veel initiatieven zijn ook aan een roemloze dood gestorven. In 2018 wilde de SVP bijvoorbeeld de autonomie van Zwitserland herstellen door het voorstel ‘Schweizer recht statt fremde Rechter’ aan de bevolking voor te leggen. Ter stemming lag kortgezegd dat de beslissingen van het Zwitserse volk boven de oordelen van internationale rechters zoals het EHRM uitgaan. Dit initiatief verkreeg geen meerderheid, anders was de positie van Zwitserland binnen de Raad van Europa onhoudbaar geworden. Niet verwonderlijk binnen deze context is dat de SVP zeer kritisch is op de uitspraak van het Europees Hof voor de Rechten van Mens in de zaak Klimaseniorinnen, zie hierover ook het blog van Corina Heri op deze site. Kortom, het referendum is geen garantie voor succes voor de SVP, maar zij agendeert hiermee wel kwesties en bepaalt de toon van het debat.

Slot

Het Zwitserse stelsel zorgt ervoor dat de SVP tot het establishment behoort. In Zwitserland staat deze toverformule regelmatig ter discussie, vooral bestaat kritiek vanuit de flanken en met name van de SVP zelf. Hierbij moet wel gezegd worden dat de SVP ook een bredere volkspartij is met een meer gematigde en coöperatieve kant (de zogenaamde Berner vleugel) en een meer rechtlijnige kant (de Zürcher vleugel). Deze laatste vleugel is wel de meest dominante of luidruchtige, die zich sterker manifesteert als een protestpartij tegen internationalisering, immigratie en de islam. Binnen deze context is het ongewis of de toverformule hetzelfde zal blijven, de vraag is welke kant de SVP uitgaat. De verdeelsleutel in de formule is sinds haar ontstaan in 1959 al enkele keren licht veranderd, dus de huidige toepassing is niet gegarandeerd.

Het Zwitserse stelsel laat zien dat partijen aan de randen van het politieke spectrum gedeeltelijk onschadelijk kunnen worden gemaakt, aangezien het stelsel aanzet tot samenwerking met middenpartijen. Maar het stelsel is kwetsbaar omdat de SVP langzaam, maar gestaag aan de fundamenten van die rechtsstaat knaagt mede door haar agendazetting en harde toonzetting in het debat tegen buitenlanders. Daarnaast bestaat altijd het risico dat de Zwitserse kiezer massaal stemt op de plannen van de SVP in een referendum (zoals bij het minarettenverbod gebeurde) en het parlement kan worden gepasseerd. De ‘toverformule’ is gewoonterecht en kan bij een massale verkiezingsoverwinning snel worden genegeerd. In zoverre is het systeem kwetsbaar en begeeft Zwitserland zich – hoe centraal gelegen ook – aan de randen van Europa.