De rol van de grondwet

Nu de Grondwet 200 jaar oud geworden is het tijd om dit document een belangrijkere plek te geven in onze samenleving. Daarom stelden wij in het Brabants Dagblad onder meer dat rechters haar moeten kunnen gebruiken om wetten aan te toetsen. Twee rechtsgeleerden van de Universiteit van Amsterdam stellen dat dan het tegenovergestelde zal gebeuren. De burger zal juist aan invloed verliezen op constitutionele vraagstukken, omdat hij geen rechters kan kiezen. De stelling dat de democratie zal juridiseren na opheffing van het verbod op constitutionele toetsing is echter te weinig toegespitst op de constitutionele praktijk in Nederland.

De rol van rechter verandert niet fundamenteel indien we het toetsingsverbod opheffen. In feite kennen we in Nederland al constitutionele toetsing, namelijk via het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, (EVRM). De rechter mag wel wetten toetsen aan dit document. Zo beschouwd vindt in Nederland weliswaar geen grondwettelijke toetsing plaats, maar wel grondrechtelijke toetsing. Daarom zal voor de rechten van de burger en de verhouding tussen wetgever en rechter niet veel veranderen als het voorstel wordt doorgevoerd, maar wel voor de beleving daarvan onder bijvoorbeeld rechters, advocaten en burgers. Nu is er vooral debat over dat EVRM en over de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens; welllicht zou er dan juist debat ontstaan over de wijze waarop de rechter onze Grondwet toepast. En daar is het ons om te doen.

Na opheffing van het toetsingsverbod zullen rechters rechtspreken op basis van de wet die tevens hun eigen bestaan constitueert. De Grondwet bepaalt immers dat de voorwaarden voor het bestaan van de rechterlijke macht in de wet geregeld moet zijn. Burgers hebben bovendien meer mogelijkheden om invloed uit te oefenen op herziening van de Grondwet dan op de inhoud van het EVRM. Om die invloed te versterken stellen wij overigens ook voor om de herzieningsprocedure van de Grondwet te vereenvoudigen. Hierdoor kan de Grondwet meer bij de tijd worden gebracht. Over dit bij de tijd brengen zal vervolgens weer constitutioneel debat gevoerd worden, door de politiek en in de samenleving.

Verder ligt het in de lijn der verwachting dat Nederlandse rechters terughoudend zullen optreden als Grondwettoetsers. In Nederland bestaat een behoedzame rechterlijke cultuur. Rechters beseffen wel degelijk dat de legitimiteit van hun beslissingen een andere basis heeft dan die van uitspraken van de volksvertegenwoordiging. Recent onderzoek van collega Jerfi Uzman bevestigt dat de rechters bescheiden omgaan met hun taak wetten te toetsen aan het EVRM. Zij gaan zelfs zo bescheiden te werk dat dit mogelijk eerder in strijd is met hun verplichting effectieve rechtsbescherming te bieden aan burgers dan dat zij controversiële beslissingen nemen.

We moeten oppassen een eenzijdig beeld te schetsen van de constitutionele rechtspraak in Nederland en de Verenigde Staten. In beide landen zijn tal van zaken te noemen waarin de rechter een dienstbare rol speelde. Denk aan de totstandkoming van de euthanasiewetgeving in Nederland of de beroemde zaak Brown versus Board of Education in de VS. De rechter hakte in beide gevallen een moeilijke knoop door, dankbaar aanvaard door de politiek.

We hebben al grondrechtelijke toetsing in Nederland. Laten we die mogelijkheid verder versterken. Niet om rechters meer maatschappelijke problemen op te laten lossen, maar om bij hun oordelen onze eigen Grondwet te kunnen betrekken. We kunnen daarbij vanzelfsprekend niet alleen vertrouwen op de rechter als de drager van het constitutionele vuur. Zonder het bijbehorende rechtsstatelijke zuurstof onder de bevolking zal deze vlam onvermijdelijk uitdoven. Juist dit uitdoven wil ons voorstel voorkomen.