Op weg naar een ware trias politica

In veel landen worden de theorieën van Montesquieu gebruikt om invulling te geven aan het/hun publieke stelsel. De verdeling van machten, ook wel bekend als de driemachtenleer of de Trias Politica, is hier het beste voorbeeld van. Montesquieu declameerde hiermee dat de macht verdeeld moest worden over drie partijen; de uitvoerende macht, de wetgevende macht en de juridische macht. Deze moesten onafhankelijk van elkaar zijn, om zo een te grote machtsconcentratie tegen te gaan. Nederland is een van de landen die van deze leer gebruik maken, echter wel met een twist.

In Nederland zijn wij uiteraard bekend met het tweekamerstelsel. Dit stelsel wordt vormgegeven door onze Eerste en Tweede Kamer.[1] Een ander bekend voorbeeld met een tweekamerstelsel is de VS,  waar het Congres invulling geeft aan de wetgevende macht. Dit Congres bestaat uit de Senaat en het Huis van Afgevaardigden. Daarnaast moet de President tevens de wet ondertekenen voordat die ook daadwerkelijk wetgeving wordt. Dit heeft dus veel gemeen met het Nederlandse stelsel.[2] Echter, er bestaan nadrukkelijke verschillen tussen deze twee systemen, welke vooral tot uiting komen in de samenhang tussen de wetgevende en uitvoerende machten.

Nederland maakt namelijk niet volledig gebruik van de driemachtenleer, aangezien het kabinet (de uitvoerende macht) zolang het de macht heeft, ook een meerderheid heeft in de Tweede Kamer, het belangrijkste orgaan van de wetgevende macht.De uitvoerende macht heeft dus een overheersende invloed op de wetgevende macht. . Dit wordt enigszins tegengegaan door het systeem van dualisme, wat inhoudt dat leden van het kabinet niet in de Tweede Kamer mogen plaatsnemen. Partijen stemmen echter over het algemeen als één, waardoor het kabinet normaal gesproken toch haar wetsvoorstellen er doorheen krijgt, vanwege de steun van de partijgenoten in de Tweede Kamer. Vanwege de enigszins beperkte rol van de Eerste Kamer, een Kamer die volgens sommigen zelfs dient te worden opgeheven, betekent dit dat de uitvoerende macht in de meerderheid van de gevallen ook de wetgevende macht is.[3]

Dit hoeft natuurlijk niet problematisch te zijn, maar het roept wel vragen op. Horen deze twee machten niet meer verdeeld te zijn zoals Montesquieu beoogde? Een ander voorbeeld waar deze machten wel daadwerkelijk verdeeld lijken te zijn, is de VS. Hier hebben op 4 november jongstleden, verkiezingen voor het Congres plaatsgevonden. Verkiezingen waar de Republikeinen de Democraten versloegen en zo de macht verkregen in zowel het Huis van Afgevaardigden als de Senaat. Het land wordt echter geleid door de uitvoerende macht van de VS, de president. Dit is momenteel Barack Obama, een Democraat. Deze wordt ondanks de ogenschijnlijke sterke verdeling van machten ook gezien als de macht met de meeste invloed. Dit vanwege zijn vetorecht aangaande wetgeving, zijn rol als leider van de het leger en zijn rol als beleidsbepaler op het gebied van internationale relaties en verdragen. In zowel Nederland als de VS lijken de uitvoerende machten, het kabinet en de president, dus de sterkste te zijn. Maar hoe zit het nu als het Congres zich niet meer aan de zijde van de president bevindt? Is er nu een situatie gecreëerd die in het Nederlandse stelsel vergelijkbaar zou zijn met de theoretische situatie van het hebben van een kabinet terwijl de Tweede Kamer wordt geregeerd door de oppositie? Oftewel een situatie waar de uitvoerende macht niet tevens op de stoel van de wetgever zit?

Voor het verlies in de verkiezingen voor het Congres in 2010 heeft Obama een productief beleid kunnen voeren, vanwege de meerderheid van de Democraten in het Congres. Dit resulteerde in een record aantal wetten die uit het Congres rolden.[4] Sinds het Democratische verlies van het Huis van Afgevaardigen in 2010 is dit veranderd in een recordlaagte.[5] Nu het Senaat, en dus het hele Congres, in handen van de Republikeinen is, is de kans reëel dat de productiviteit van de wetgevende macht nog minder wordt. Obama zal nu nog meer in dialoog moeten gaan met het Congres om zijn plannen te verwezenlijken wat veelal tot  niets of tot een onbevredigend compromis zal leiden.  Onbevredigend omdat de Republikeinen en Democraten verder van elkaar af staan dan ooit, wat bemiddelen verder bemoeilijkt en ervoor zorgt dat enig mogelijk resultaat tussen wal en schip komt.[6]

Nu is de vraag of dit een wenselijke situatie is voor de VS. Het is inderdaad postitief dat de kiezer zo aan de president kan doorseinen dat ze het niet volledig eens is met zijn beleid en op deze manier kan het Congres de president enigszins beteugelen. Theoretisch gezien vindt de trias politica zo zijn perfecte vorm, er is een goede wisselwerking van checks and balances tussen de president en het Congres, beide hebben elkaar nodig om wetten te maken. De huidige situatie is echter volledig onwenselijk.
Ten eerste omdat de president van de VS een van de machtigste personen in de wereld moet voorstellen.[7]. Echter, vanwege het verlies in het Congres wordt de president nu gezien als een leider die niet 100% zeker zijn daden in acties kan omzetten. Internationaal gezien heeft hij derhalve een zwakkere onderhandelingspositie.[8]

De president heeft twee manieren om zijn beleid door het Congres te krijgen. De eerste is dus om compromissen te sluiten met het Congres. Dit is erg moeilijk gebleken vanwege de polarisatie tussen de Democraten en Republikeinen. Dit zorgt ervoor dat het zeer moeilijk is om hervormingen door het Congres te krijgen, wat al te zien was in de laatste jaren toen de Republikeinen een meerderheid in het Huis van Afgevaardigden kregen.[9] Het zorgt voor een zekere verlamming van de beleidsmakers. De tweede manier is niet veel beter; De president kan gebruikmaken van zijn machtsmiddel om zelfstandig executive orders uit te schrijven, een manier waarmee hij het Congres kan omzeilen.[10] Dit is dan ook wat president Obama op tal van punten van plan is.[11] Echter, dit is om twee redenen ongewenst. Ten eerste is er een grote kans dat zodra president Obama het Witte Huis uit is, het besluit wordt teruggedraaid , omdat er zo geen draagvlak voor het besluit wordt gecreëerd. Ten tweede begint de president met zijn executive orders meer trekken te krijgen van een koning, een roldie de president juist niet is toegeschreven. Dit is ook juist wat Montesquieu niet beoogde met zijn driemachtenleer, de macht komt weer bij een partij te liggen.

In potentie houdt het Amerikaanse systeem zich meer aan de ideeën  van Montesquieu, maar de realiteit blijkt vaak anders. Wanneer de machten botsen kan de president alsnog zijn macht gebruiken om zijn plannen er doorheen te drukken, waardoor er weinig overblijft van de Trias Politica. De president kan ook trachten compromissen te sluiten met het Congres, maar zo zal hij dus waarschijnlijk zijn plannen en hervormingen  geen werkelijkheid zien worden, vanwege het verdeelde politieke klimaat. Wat nu als deze polarisatie niet zo hevig was? Historie wijst uit dat het goed mogelijk is dat de drie machten in de VS kunnen samenwerken.[12] De VS kan dus in potentie het ideaal van de Trias Politica bereiken, maar het is de vraag hoe waarschijnlijk dit is in de hedendaagse, gepolariseerde situatie. Het Nederlandse systeem verdient dus de voorkeur.  Hoewel het niet de illusie geeft van een ware trias politica, kunnen de machten in het Nederlandse systeem tenminste wel te allen tijde grotendeels effectief en productief kunnen zijn, daar waar het politieke klimaat van de VS in conjunctie met de structuur een reële kans heeft om stagnatie en polarisatie te veroorzaken.